“Ευρωπαϊκή ατζέντα για μια συνεργατική οικονομία”, Γνωμοδότηση της Ε.Ο.Κ.Ε

ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗ

της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής

με θέμα την
Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο,
την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών –
[COM(2016) 356 final]

Εισηγητής: Carlos TRIAS PINTÓ

Συνεισηγητής: Mihai MANOLIU

Αίτηση διαβούλευσης	Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 8/12/2016
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Αρμόδιο τμήμα	«Ενιαία αγορά, παραγωγή και κατανάλωση»
Υιοθέτηση από το τμήμα	17/11/2016
Υιοθέτηση από την Ολομέλεια	15/12/2016
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	521
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	157/1/4

1.Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1
Η νεοφανής προοπτική μιας αποκεντρωμένης ψηφιακής οικονομίας υποδεικνύει ότι ένα σημαντικό μερίδιο των νέων οικονομικών συναλλαγών μεταξύ ομοτίμων θα συνδέονται στενά με τις κοινωνικές σχέσεις και θα στηρίζονται στις κοινότητες, γεγονός που θα οδηγήσει σε βαθιά μεταβολή του τι σημαίνει η ανάληψη μιας δραστηριότητας ή η άσκηση μιας εργασίας, σύμφωνα με μια λογική «εκδημοκρατισμού του τρόπου παραγωγής, κατανάλωσης, διακυβέρνησης και επίλυσης των κοινωνικών προβλημάτων». Κατά τη διαδικασία αυτή, πρέπει οπωσδήποτε να αποτραπεί η τάση προς επισφάλεια της εργασίας, προς φοροαποφυγή και προς μαζική μετατόπιση της προστιθέμενης αξίας από τους βιομηχανικούς παράγοντες στις ιδιωτικές ψηφιακές πλατφόρμες¹.

1.2
Ενώπιον του νέου αυτού προτύπου, η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) καλεί την Επιτροπή να αναπτύξει μια λεπτομερέστερη και ευρύτερη εννοιολογική προσέγγιση της συνεργατικής οικονομίας, ώστε να αποτραπούν συσχετισμοί που την εξομοιώνουν με την ψηφιακή οικονομία. Έτσι λοιπόν, η συνεργατική οικονομία ― η οποία, όπως και η κοινωνική οικονομία, υιοθετεί δημοκρατικές και συμμετοχικές μορφές δυναμικής― παρουσιάζει τα εξής χαρακτηριστικά:

1. δεν αναπτύσσεται κατ’ ανάγκη σε ψηφιακό περιβάλλον· μπορεί να αναπτυχθεί και σε περιβάλλον γεωγραφικής εγγύτητας, χάρη στο οποίο δίνεται έμφαση στις διαπροσωπικές σχέσεις (π.χ. ανταλλαγή αγαθών)·
2. συχνά είναι μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, σε πολλές περιπτώσεις δε, διαπνέεται από αρχές συνεταιρισμού και αλληλεγγύης [π.χ. ορισμένες μορφές πληθοχρηματοδότησης (crowdfunding), όπως η πληθοχρηματοδότηση από δωρεές]·
3. δεν αναπτύσσεται πάντα σε παγκόσμια ή διεθνική κλίμακα: συχνά το πεδίο δραστηριοποίησής της βρίσκεται σε πιο περιορισμένα και εντοπισμένα γεωγραφικά όρια (π.χ. ομάδες ιδιοκατανάλωσης)·
4. δεν περιορίζεται αποκλειστικά στο οικονομικό πεδίο: αφορά και το περιβαλλοντικό και το κοινωνικό (π.χ. βιώσιμη κινητικότητα)·
5. δεν αρκείται σε μια νέα μορφή παροχής υπηρεσιών κατά παραγγελία, όπου το παρεχόμενο αγαθό είναι η ικανότητα παραγωγής έργου, αλλά δίνει έμφαση στην πρόσβαση στις υπηρεσίες (π.χ. κοινή χρήση αγαθών)·
6. δεν περιορίζεται στα υλικά και υψηλής οικονομικής αξίας αγαθά: εφαρμόζεται σε οποιουδήποτε είδους προϊόντα ή υπηρεσίες (π.χ. «τράπεζες χρόνου»).

1.3
Τέλος, η συνεργατική οικονομία περιλαμβάνει διάφορες μορφές, με ιδιαίτερες για την καθεμία συνεισφορές και προκλήσεις. Για παράδειγμα, «η οικονομία της πρόσβασης» διαθέτει στην αγορά υποχρησιμοποιούμενα αγαθά, δημιουργώντας περισσότερες επιλογές για τους καταναλωτές και αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων, αλλά εγκυμονεί τον κίνδυνο τόνωσης της συνολικής παραγωγής μέσω του φαινομένου του αντίρροπου αποτελέσματος («μπούμερανγκ»). Στην «κατά παραγγελία οικονομία» εξατομικεύεται το εργατικό δυναμικό δημιουργώντας μεγαλύτερη ευελιξία, αυξάνοντας όμως τον κίνδυνο επισφαλούς απασχόλησης. Και η gift economy ή «οικονομία της δωρεάς», στην οποία παρέχονται αγαθά και υπηρεσίες κατά αλτρουιστικό τρόπο, δίνει τη δυνατότητα να ενισχυθούν οι κοινότητες, αλλά παραμένει συχνά αθέατη για τη δημόσια διοίκηση.

1.4
Από την πλευρά τους, οι ψηφιακές πλατφόρμες, ιδίως όσες υποστηρίζουν μια κερδοσκοπική δραστηριότητα, αξίζουν την πλήρη προσοχή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη ρύθμιση και την εναρμόνιση της δραστηριότητάς τους και την εξασφάλιση ισότιμων συνθηκών ανταγωνισμού, υπό όρους διαφάνειας, ενημέρωσης, πλήρους πρόσβασης, απουσίας διακρίσεων και δέουσας άντλησης δεδομένων. Συγκεκριμένα, απαιτείται επαναπροσδιορισμός της έννοιας της νομικής εξάρτησης όσον αφορά την οικονομική εξάρτηση των εργαζομένων, καθώς και εξασφάλιση των εργασιακών δικαιωμάτων ανεξάρτητα από τις μορφές που λαμβάνει η απασχόληση.

1.5
Συνεπώς, η πρόκληση συνίσταται στην οριοθέτηση των διαφόρων μορφών της οικονομίας αυτής και στην πρόταση διαφοροποιημένων ρυθμιστικών προσεγγίσεων², με προτεραιότητα σε όσες ψηφιακές πρωτοβουλίες εδράζονται σε δημοκρατική, αλληλέγγυα διαχείριση χωρίς αποκλεισμούς, υπό όρους κοινωνικής καινοτομίας, πράγμα που συνεπάγεται την ανάγκη ενημέρωσης των καταναλωτών σχετικά με τις αξίες που χαρακτηρίζουν την οικονομία αυτή και με τις μορφές οργάνωσης και διαχείρισής της. Επί του προκειμένου, η ΕΟΚΕ συνιστά να μελετηθεί από ποιοτική άποψη το δίκτυο των σχέσεων που αναπτύσσονται στο ίδιο το περιβάλλον της συνεργατικής οικονομίας μεταξύ των παραγόντων της.

1.6
Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ τάσσεται υπέρ της χάραξης μιας ειδικής μεθοδολογίας για τη ρύθμιση και τη μέτρηση μιας νέας οικονομίας, με διαφορετικά πρότυπα. Υπό το πρίσμα αυτό, κεντρική θέση ως αξία κατέχει η εμπιστοσύνη, με βάση την αμοιβαιότητα της ενημέρωσης. Πρέπει επίσης να ενισχυθούν οι πτυχές της διαφάνειας, της εντιμότητας και της αντικειμενικότητας ως προς την αξιολόγηση του προϊόντος ή της υπηρεσίας, πέρα από την απλή αυτόματη χρήση αλγορίθμων.

1.7
Ακόμη, η ΕΟΚΕ συνιστά να συσταθεί ανεξάρτητη ευρωπαϊκή υπηρεσία αξιολόγησης για τις ψηφιακές πλατφόρμες, με εναρμονισμένες αρμοδιότητες σε όλα τα κράτη μέλη, ώστε να μπορεί να αξιολογείται ο τρόπος διαχείρισής τους από άποψη ανταγωνισμού, απασχόλησης και φορολογίας.

1.8
Από την άλλη πλευρά, η προσέγγιση της συνεργατικής οικονομίας που υιοθετείται στην ανακοίνωση παραβλέπει ζητήματα ιδιαίτερα σημαντικά για τον χώρο της συνεργατικής οικονομίας, όπως αυτά που σχετίζονται με τα εικονικά και κοινωνικά νομίσματα ως λειτουργικά εργαλεία της οικονομίας αυτής, ή τα σχετικά με τη γνώση, την πληροφόρηση και την ενέργεια ως αντικείμενα της πρακτικής αυτής, ή ακόμη τον ρόλο που διαδραματίζουν για τη συνεργατική οικονομία η από κοινού δημιουργία και η τεχνολογική καινοτομία, μεταξύ άλλων.

1.9
Καθώς, υπό τις σημερινές συνθήκες, η προσέγγιση της συνεργατικής οικονομίας είναι περίπλοκη, η ΕΟΚΕ συνιστά να υπάρξει μέριμνα για την ισορροπημένη συνύπαρξη διαφόρων προτύπων που να εγγυώνται την πλήρη ανάπτυξή της, χωρίς να προκαλούνται δυσμενείς εξωτερικές συνέπειες στην αγορά, ιδίως όσον αφορά την προστασία του ανταγωνισμού, της φορολογίας και της ποιοτικής απασχόλησης. Προς τον σκοπό αυτόν, απαιτείται η χάραξη κατάλληλου πλαισίου παρακολούθησης και εποπτείας των νέων παραμέτρων της συνεργατικής οικονομίας, με τη συνδρομή των ενδιαφερομένων μερών (εργοδοτικές και συνδικαλιστικές οργανώσεις, σύλλογοι καταναλωτών κ.λπ.).

1.10
Τέλος, προκειμένου να μελετηθεί η μετάβαση προς μια νέα οικονομία με σημαντικές συστημικές προεκτάσεις, συνιστάται στην ΕΟΚΕ να συγκροτήσει μια μόνιμη δομή οριζόντιου χαρακτήρα για την εξέταση των νεοεμφανιζόμενων αυτών φαινομένων, η οποία θα συντονίζει τις προσπάθειές της με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών.

2.Εισαγωγή και ιστορικό

2.1
Η κοινωνική παράδοση, οι καταναλωτικές συνήθειες και οι τρόποι ικανοποίησης των αναγκών των καταναλωτών διανύουν σήμερα μια φάση βαθειάς μεταβολής, αναμόρφωσης και εξορθολογισμού της κατανάλωσης σύμφωνα με μια οπτική με λιγότερους αποκλεισμούς, όπου οι παράγοντες της τιμής συνδυάζονται με την περιβαλλοντική επίπτωση και το κοινωνικό αποτύπωμα των προϊόντων και των υπηρεσιών, όλα αυτά δε υπό την ανατρεπτική επίδραση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

2.2
Η κατοχή αγαθών για προσωπική χρήση, τα ισχυρά νομίσματα και η σταθερή, μισθωτή και ασκούμενη επί τόπου εργασία θα υποχωρήσουν βαθμιαία, αφήνοντας τη θέση τους στις εικονικές συναλλαγές, την από κοινού πρόσβαση, το ψηφιακό χρήμα και την αυξημένη ευελιξία του εργατικού δυναμικού.

2.3
Κατά τη μετάβαση προς νέα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης, ορισμένοι κλάδοι της οικονομικής δραστηριότητας συνταράχτηκαν από ισχυρούς κλονισμούς, που προκλήθηκαν από την εμφάνιση νέων παραγόντων, ορισμένοι εκ των οποίων εμπνέονται από ιδεώδη συνεργασίας και δέσμευσης υπέρ της κοινότητας, ενώ άλλοι ενεργούν απλώς με κίνητρο τις επιχειρηματικές ευκαιρίες (χωρίς να σέβονται πάντοτε τις ισότιμες συνθήκες ανταγωνισμού).

2.4
Καθώς υψώθηκαν πολλές φωνές³ που ζητούσαν ένα νέο πλαίσιο ρύθμισης της συνεργατικής κατανάλωσης (που να προωθεί τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας για την αξιοποίηση της αποκεντρωμένης πλεονάζουσας ικανότητας, αντί να δημιουργεί νέα κεντρικά μονοπώλια), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να δρομολογήσει μια «Ευρωπαϊκή ατζέντα για μια συνεργατική οικονομία», αφού διαπίστωσε ότι οι τοπικές και οι εθνικές αρχές της Ένωσης έχουν αρχίσει να αντιμετωπίζουν την κατάσταση δημιουργώντας ένα συνονθύλευμα διαφορετικών ρυθμιστικών μέτρων. Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι η συνεργατική κατανάλωση παρουσιάζει διαφορετικά χαρακτηριστικά ανάλογα με τον εκάστοτε κλάδο.

2.5
Αυτή η κατακερματισμένη προσέγγιση των νέων επιχειρηματικών προτύπων προκαλεί έλλειψη ασφάλειας (σε επίπεδο οικονομικό, ρυθμιστικό, εργασιακό κ.λπ.) και αβεβαιότητα (όσον αφορά την εμπιστοσύνη, τα νέα ψηφιακά μέσα όπως τα blockchains, τα δίκτυα ασφαλείας και την ιδιωτικότητα) ανάμεσα στους παραδοσιακούς φορείς, τους νέους παρόχους υπηρεσιών και τους καταναλωτές, με αποτέλεσμα να περιορίζεται η καινοτομία, η δημιουργία απασχόλησης και η οικονομική ανάπτυξη.

2.6
Η Επιτροπή δημοσίευσε, λοιπόν, τις ακόλουθες κατευθύνσεις για να βοηθήσει στο έργο τους τούς φορείς της αγοράς και τις δημόσιες αρχές των διαφόρων κρατών μελών:

• Όροι πρόσβασης στην αγορά: Η υποχρέωση απόκτησης εξουσιοδότησης ή άδειας επιβάλλεται στους παρόχους υπηρεσιών μόνο για την επίτευξη στόχων δημοσίου συμφέροντος. Η απόλυτη απαγόρευση μιας δραστηριότητας πρέπει να επιβάλλεται μόνον ως έσχατη λύση. Οι συνεργατικές πλατφόρμες δεν πρέπει να υπόκεινται σε υποχρέωση εξουσιοδότησης ή άδειας όταν λειτουργούν αποκλειστικά ως διαμεσολαβητές μεταξύ των καταναλωτών και εκείνων που προσφέρουν τη συγκεκριμένη υπηρεσία (π.χ. υπηρεσίες μεταφοράς ή διαμονής). Τα κράτη μέλη θα πρέπει επίσης να εισαγάγουν μια διάκριση μεταξύ των πολιτών που προσφέρουν περιστασιακά μια υπηρεσία και των προμηθευτών που ενεργούν ως επαγγελματίες. Ένας τρόπος μπορεί να είναι η θέσπιση ορίων, ανάλογα με τα επίπεδα της δραστηριότητας.
• Καθεστώτα ευθύνης: Οι συνεργατικές πλατφόρμες μπορούν να απαλλάσσονται από την ευθύνη για τις πληροφορίες που αποθηκεύουν για λογαριασμό εκείνων που παρέχουν μία υπηρεσία. Ωστόσο, η απαλλαγή ευθύνης δεν θα πρέπει να ισχύει για τις υπηρεσίες που παρέχουν οι ίδιες, λόγου χάρη τις υπηρεσίες πληρωμής.
• Προστασία των χρηστών: Τα κράτη μέλη πρέπει να εγγυώνται τη μέγιστη δυνατή προστασία των καταναλωτών έναντι αθέμιτων εμπορικών πρακτικών, χωρίς να επιβάλλουν δυσανάλογες υποχρεώσεις ενημέρωσης στους ιδιώτες που παρέχουν υπηρεσίες περιστασιακά.
• Εργασιακές σχέσεις (αυτοαπασχολούμενοι και υπάλληλοι): Το εργασιακό δίκαιο υπάγεται, κατά κύριο λόγο, σε εθνική αρμοδιότητα. Συμπληρώνεται από τη νομολογία και ορισμένα ελάχιστα κοινωνικά πρότυπα σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για να αποφασίσουν κατά πόσον ένα συγκεκριμένο άτομο μπορεί να θεωρηθεί ότι κατέχει εξαρτημένη θέση εργασίας σε μία πλατφόρμα, τα κράτη μέλη μπορούν να συνεκτιμούν κριτήρια όπως η σχέση εξάρτησης από την πλατφόρμα, η φύση της εργασίας ή η αμοιβή.
• Φορολόγηση: Οι πάροχοι υπηρεσιών στα πλαίσια της συνεργατικής οικονομίας πρέπει να φορολογούνται. Η ενδεικνυόμενη φορολόγηση περιλαμβάνει τη φορολογία εισοδήματος φυσικών προσώπων, τη φορολογία των εταιριών και τον φόρο προστιθέμενης αξίας (ΦΠΑ). Παροτρύνονται τα κράτη μέλη να συνεχίσουν περαιτέρω την απλούστευση και διασαφήνιση της εφαρμογής των φορολογικών κανόνων στη συνεργατική οικονομία. Οι συνεργατικές πλατφόρμες θα πρέπει να προσφέρουν την πλήρη συνεργασία τους στις εθνικές αρχές για την καταχώριση της οικονομικής δραστηριότητας και τη διευκόλυνση της είσπραξης των φόρων.

3.Γενικές παρατηρήσεις σχετικά με την πρόταση της Επιτροπής

3.1
Η Επιτροπή δημιουργεί σύγχυση εξομοιώνοντας τις ψηφιακές πλατφόρμες με τη συνεργατική οικονομία, χωρίς να επιχειρεί μια εννοιολογική προσέγγιση που να συσχετίζει τη συνεργατική οικονομία με την κοινή ωφέλεια, με βάση την αναγνώριση των θετικών εξωτερικών της επιδράσεων όσον αφορά την εφαρμογή στην πράξη των αρχών της συνεργασίας και της αλληλεγγύης.

3.2
Στην ανακοίνωσή της, η Επιτροπή δεν επιτυγχάνει αυτό που θα έπρεπε να είναι ο κύριος στόχος της και δεν εκπληρώνει τις θεμιτές προσδοκίες των ενδιαφερομένων – δηλ. τον προσδιορισμό του προτύπου και των παραμέτρων ενός σαφούς και διαφανούς νομικού πλαισίου, εντός του οποίου οι ποικίλες μορφές της συνεργατικής οικονομίας να μπορούν να αναπτυχθούν και να λειτουργούν στον ευρωπαϊκό χώρο, να υποστηρίζονται και να εφαρμόζονται με μεγαλύτερη αξιοπιστία και εμπιστοσύνη.

3.3
Από την πλευρά του, το πρότυπο της ψηφιακής οικονομίας παρουσιάζει τέσσερις ιδιαιτερότητες: μετεγκατάσταση δραστηριοτήτων, κεντρικός ρόλος των ψηφιακών πλατφορμών, σημασία των δικτύων και μαζική άντληση δεδομένων⁴. Παρότι πρόκειται για πεδία διαφορετικής φύσης, η ψηφιακή οικονομία έχει κοινά στοιχεία με τη συνεργατική οικονομία, δεδομένου ότι συχνά λειτουργούν σε παρεμφερή περιβάλλοντα: συμμετοχικά δίκτυα, ασαφή σύνορα μεταξύ προσωπικού και επαγγελματικού πεδίου, μεταξύ σταθερής και περιστασιακής απασχόλησης, μεταξύ αυτοαπασχόλησης και εξαρτημένης εργασίας κ.λπ.

3.4
Για να διευκολύνει την εννοιολογική οριοθέτηση, η ΕΟΚΕ προτείνει να εισαγάγει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή την έννοια της «μη αμοιβαίας φιλο-κοινωνικής συμπεριφοράς» της συνεργατικής οικονομίας, να θεσπίσει σαφή διάκριση της μη κερδοσκοπικής κοινής χρήσης και να καθιερώσει έναν χώρο αλληλεπίδρασης για τη συνεργατική κατανάλωση, παραγωγή, χρηματοδότηση και γνώση.

3.5
Εν κατακλείδι, το πρότυπο της συνεργατικής οικονομίας προϋποθέτει μια μεταλλαγή όχι απλώς σε οικονομικό, αλλά επίσης σε κοινωνικό και σε περιβαλλοντικό επίπεδο. Αυτό υποδεικνύεται στην ίδια την ανακοίνωση, όταν γίνεται αναφορά στη βιωσιμότητα και στη μετάβαση προς μια κυκλική οικονομία ή ακόμη όταν οι κοινωνικές αγορές περιγράφονται ως χαρακτηριστικοί χώροι της συνεργατικής οικονομίας.

3.6
Η προβολή των στοιχείων αυτών δείχνει ότι προσεγγίζεται αποσπασματικά η σπουδαιότητα που έχουν σήμερα οι συνεργατικές πρωτοβουλίες, πράγμα που συμβαίνει επίσης όταν η ανάλυση περιορίζεται στην ανταλλαγή υπηρεσιών ή στις συνεργατικές πλατφόρμες, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη πτυχές όπως η επανακυκλοφορία και η ανταλλαγή αγαθών, η μεγιστοποίηση της χρήσης περιουσιακών στοιχείων ή η δημιουργία κοινωνικών δεσμών.

3.7
Όσον αφορά τα ζητήματα που αφορούν την αβεβαιότητα ως προς την εφαρμογή νομικών πλαισίων για τη ρύθμιση των πρωτοβουλιών συνεργατικής οικονομίας, παρότι αληθεύουν οι δυσχέρειες που προβάλλει η Επιτροπή, εξίσου αληθεύει και η επιθυμία «τυποποίησης» και «ευθυγράμμισης» ενός νέου οικονομικού προτύπου προς τα «παραδοσιακά κριτήρια αξιολόγησης». Αυτό ενδέχεται να απαιτήσει προσπάθειες για τη διαμόρφωση νέων κριτηρίων και προτύπων για τη νομική, εργασιακή και φορολογική του αντιμετώπιση, ιδίως από την άποψη της μετάβασης προς ένα νέο πρότυπο παραγωγής και κατανάλωσης, που συνεπάγεται επαναπροσδιορισμό των ενδιαφερόμενων παραγόντων.

3.8
Ομοίως, για να γίνεται λόγος για μια νέα οικονομία, με λιγότερους αποκλεισμούς, που δημιουργεί κοινωνική συνοχή, θα πρέπει να αποκτήσουν όλοι οι πολίτες ψηφιακές και οικονομικές δυνατότητες ώστε να μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτήν και να επωφελούνται από αυτήν. Επιπλέον, οι δημόσιες πολιτικές πρέπει να μεριμνούν για τη δυνατότητα πλήρους πρόσβασης στη νέα οικονομία των πλέον ευάλωτων σε ψηφιακό αποκλεισμό ατόμων, ιδίως δε των ατόμων με αναπηρία.

3.9
Τέλος, η ΕΟΚΕ δεν μπορεί να παραβλέψει τις παρακάτω πτυχές, που δεν εξετάζονται στην ανακοίνωση της Επιτροπής:

• Από τον προβληματισμό για τη συνεργατική οικονομία δεν μπορεί να αποκρυφθεί η ανάγκη εξέτασης των λειτουργικών μέσων δράσης, όπως τα ψηφιακά, εικονικά και κοινωνικά νομίσματα. Λόγω της επίδρασης των blockchains, η δεύτερη γενεά χρηστών του διαδικτύου, οι επιχειρηματίες και οι παραδοσιακοί φορείς εφευρίσκουν νέους τρόπους για να επιτελούνται οι οκτώ βασικές λειτουργίες των χρηματοπιστωτικών διαμεσολαβητών, μέσω παγκοσμίως κατανεμημένων λογιστικών βιβλίων, της τεχνολογίας και των bitcoin (ψηφιακών νομισμάτων).
• Λαμβανομένου υπόψη ότι οι βασικοί πυλώνες της συνεργατικής μετάβασης συνίστανται στη δυάδα ενέργεια συν πληροφορία, καμία ανάλυση σχετικά με τη συνεργατική οικονομία δεν μπορεί να αγνοεί τη μεταβίβαση διανοητικής ιδιοκτησίας με βάση την ανταλλαγή γνώσεων και τους κώδικες ανοιχτής πρόσβασης, ούτε και τον κλάδο της ενέργειας.
• Οι συνέπειες που αφορούν τα εργασιακά ―όπως η τάση προς υπερβολική ελαστικότητα στην αγορά εργασίας, η αποδόμηση των εξουσιών συλλογικής διαπραγμάτευσης για τους εργαζομένους της συνεργατικής οικονομίας, ο κίνδυνος εξατομίκευσης στην αγορά εργασίας, η έλλειψη κατάρτισης, οι ενδεχόμενες δυσμενείς επιπτώσεις των συστημάτων εξειδίκευσης―, καθώς και την επεξεργασία των αλγορίθμων πρέπει να μελετηθούν βαθύτερα.

4.Ειδικές παρατηρήσεις σχετικά με την πρόταση της Επιτροπής: καίρια ζητήματα

4.1
Απαιτήσεις πρόσβασης στην αγορά, οικονομίες κλίμακας και «αποτελέσματα δικτύου» σε τοπικό επίπεδο

4.1.1
Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι, σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία της ΕΕ ―ειδικότερα δε με την οδηγία για τις υπηρεσίες και την οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο―, και δεδομένου ότι η διεύρυνση του φάσματος της προσφοράς τονώνει την κατανάλωση, τα κράτη μέλη οφείλουν να προωθήσουν την πρόσβαση στις συνεργατικές αγορές θεσπίζοντας, ενδεχομένως, προϋποθέσεις αποκλειστικά για λόγους δημόσιου συμφέροντος, που θα πρέπει να αιτιολογούνται δεόντως. Αναμένεται να προκύψει σύγκρουση νομικών κανόνων, δεδομένου ότι η συνεργατική οικονομία δημιουργεί νέους τρόπους για την παροχή ήδη γνωστών υπηρεσιών, οι οποίες κατά παράδοση υπόκειντο σε αυστηρές ρυθμίσεις.

4.1.2
Αξίζει να αναφερθεί επ’ αυτού ότι, καθώς η συνεργατική οικονομία λαμβάνει ποικίλες μορφές πρωτοβουλιών που δεν περιορίζονται ούτε τοπικά ούτε χρονικά, πρέπει αντιμετωπιστεί κατά τρόπο ανοιχτό και «μη τοπικό», και συνεπώς οποιοσδήποτε τυχόν περιορισμός που θα στηρίζεται σε εδαφικά κριτήρια αποκλεισμού ενδέχεται να προκαλέσει φορολογικό και κοινωνικό ανταγωνισμό που θα στρεβλώνει τη θετική της επίδραση.

4.1.3
Επομένως, πέρα από την επίκληση του επιχειρήματος της διεθνικής πρόσβασης στην αγορά, η συνεργατική οικονομία θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως έκφραση χειραφέτησης των πολιτών (οφέλη σε ανθρώπινο δυναμικό), που συσχετίζεται με δύο βασικά ζητήματα: αφενός μεν, την αρχή της εναρμόνισης, ώστε να αποτραπούν αποκλίνουσες αντιμετωπίσεις που θα οδηγούσαν σε νέες ασυμμετρίες στην αγορά· αφετέρου δε, την ανάγκη προώθησης πρακτικών από κοινού ρύθμισης⁵ (πρότυπα: ρύθμιση μεταξύ ομοτίμων, οργανισμοί αυτορρύθμισης και κατ’ εξουσιοδότηση ρύθμιση μέσω δεδομένων).

4.1.4
Η ΕΟΚΕ, όπως ακριβώς και η Επιτροπή, τάσσεται υπέρ μιας πιο ευέλικτης ρύθμισης των αγορών υπηρεσιών (νέοι ορισμοί της εργασίας στη συνεργατική οικονομία)· υποστηρίζει λοιπόν ότι πρέπει να σταθμίζεται στο κάθε κράτος μέλος η αιτιολόγηση και η αναλογικότητα της εφαρμοστέας στη συνεργατική οικονομία νομοθεσίας, με γνώμονα στόχους δημοσίου συμφέροντος (ρύθμιση για την αντιμετώπιση αδυναμιών της αγοράς χάρη στην τόνωση της εμπιστοσύνης) και με συνεκτίμηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των διαφόρων επιχειρηματικών προτύπων και των μέσων που σχετίζονται με την πρόσβαση, την ποιότητα και την ασφάλεια.

4.1.5
Ομοίως, η ΕΟΚΕ τονίζει ότι το συγκεκριμένο πρότυπο, λόγω των εγγενών χαρακτηριστικών του, οδηγεί στη δημιουργία εργαλείων αξιολόγησης της φήμης και διαβάθμισης των παρόχων, τα οποία, παρότι πληρούν τον στόχο δημοσίου συμφέροντος να μειώνουν τους κινδύνους για τους καταναλωτές που συνδέονται με την ασύμμετρη πληροφόρηση, μπορούν επίσης να οδηγήσουν σε «δυσμενή επιλογή» και σε «ηθικό κίνδυνο». Επί του προκειμένου, οι δημόσιες αρχές και οι φορείς που διαχειρίζονται τις ψηφιακές πλατφόρμες οφείλουν να μεριμνούν για την ποιότητα και την αξιοπιστία των πληροφοριών, των αξιολογήσεων και των διαβαθμίσεων που αφορούν τις συνεργατικές πλατφόρμες, προσφεύγοντας σε ανεξάρτητους οργανισμούς ελέγχου.

4.1.6
Η ΕΟΚΕ συμφωνεί ότι η θέσπιση κατώτατων ορίων για τη διάκριση, ανά κλάδο, της παροχής υπηρεσιών σε επαγγελματική βάση από την παροχή υπηρεσιών σε μη επαγγελματική βάση, μπορεί να οδηγήσει σε μια μεθοδολογία χρήσιμη για την υπέρβαση του κατακερματισμού των αγορών της ΕΕ. Ωστόσο, αυτό ενδέχεται να μην αποδειχθεί τόσο αποτελεσματικό όσο εικάζεται για την ενσωμάτωση των μη επαγγελματικών σχέσεων μεταξύ ομοτίμων.

4.2
Καθεστώτα ευθύνης και ασφαλίσεις

4.2.1
Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι η διατήρηση του ισχύοντος καθεστώτος ευθύνης των μεσαζόντων⁶ είναι καθοριστική για την ανάπτυξη της ψηφιακής οικονομίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

4.2.2
Προκειμένου να ενισχυθεί η αξιοπιστία και η εμπιστοσύνη, ζήτημα καίριας σημασίας για την ανάπτυξη της συνεργατικής οικονομίας, η ΕΟΚΕ επιμένει, όπως και η ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, να υιοθετούν οι πλατφόρμες εθελοντικά περιοριστικά μέτρα για την καταπολέμηση του παράνομου διαδικτυακού περιεχομένου μέσω επικουρικών ή βασικών δραστηριοτήτων, χωρίς ωστόσο να αποποιούνται την απαλλαγή ευθύνης.

4.2.3
Ωστόσο, η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει ότι η συνεργατική δραστηριότητα θα ήταν σκόπιμο να εξετάζεται υπό την ευρεία έννοια, ανεξάρτητα από τον κεντρικό ρόλο που αποδίδεται στις ψηφιακές πλατφόρμες, για να μην απομακρύνεται από το πνεύμα της μέριμνας για τα κοινά, το οποίο την εμπνέει.

4.3
Προστασία των χρηστών

4.3.1
Σε μια νέα κατάσταση πραγμάτων, όπου τα όρια μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή διαχέονται («σύμβουλοι χειραφέτησης, συνδημιουργοί, συλλογικοί μικροχρηματοδότες, ομότιμοι, πελάτες»), η ΕΟΚΕ υποστηρίζει ένα σύστημα που να εγγυάται τα δικαιώματα των καταναλωτών. Εντούτοις, λαμβανομένων υπόψη των ιδιαιτεροτήτων της συνεργατικής οικονομίας, δεν πρέπει να περιχαρακωθεί σε στενά πλαίσια η ποικιλομορφία των πρωτοβουλιών που αυτή προσφέρει.

4.3.2
Επομένως, στις πολυμερείς σχέσεις που δημιουργεί θα πρέπει να περιληφθούν και εκείνες που προκύπτουν από την εμφάνιση της μορφής του παραγωγού καταναλωτή (πρόκειται για την πλέον σημαντική οικονομική συνεισφορά στη συνεργατική οικονομία, πρέπει λοιπόν να προστατευθεί, να διασφαλιστεί και να προσδιοριστεί), η οποία καλείται να αναλάβει έντονα πρωταγωνιστικό ρόλο στη συνεργατική οικονομία, όπως επίσης και οι διαδικασίες δημιουργίας κοινής αξίας, κυρίως υπό το πρίσμα της κυκλικής οικονομίας και της οικονομίας της λειτουργικότητας.

4.3.3
Η ΕΟΚΕ ανέκαθεν τάσσεται υπέρ των ισότιμων συνθηκών ανταγωνισμού. Σύμφωνα με τις αρχές που περιλαμβάνονται στο έγγραφο κατευθύνσεων σχετικά με τις αθέμιτες εμπορικές πρακτικές, οι παράγοντες που πρέπει να σταθμίζονται για να διακρίνεται ο καταναλωτής από τον εμπορευόμενο είναι ―κατά τρόπο μη περιοριστικό⁷― οι εξής: η συχνότητα παροχής των υπηρεσιών, ο κερδοσκοπικός ή μη σκοπός και το ύψος του κύκλου εργασιών.

4.3.4
Η ΕΟΚΕ εγκρίνει την τοποθέτηση αυτή, παρότι προειδοποιεί ότι θα χρειαστεί να επανεξεταστεί η οπτική της, καθώς και η ενδεχόμενη σκοπιμότητα συμπερίληψης και άλλων παραγόντων κατά την εφαρμογή κριτηρίων για μια σωστή κατηγοριοποίηση, χωρίς φιλοδοξία εξαντλητικής θεώρησης, δεδομένου ότι η συνεργατική οικονομία μπορεί να εκφράζεται με πολύ σύνθετους και ποικίλους τρόπους και το μέλλον της είναι δύσκολο να προσδιοριστεί σαφώς (το πρότυπο θα πρέπει να είναι ανεξάρτητο, μεταβιβάσιμο, καθολικό και ανοιχτό στην καινοτομία).

4.3.5
Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει ότι η καλύτερη μέθοδος για την τόνωση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών είναι η αύξηση της αξιοπιστίας και της εμπιστοσύνης των υπηρεσιών μεταξύ ομότιμων (ένας «ασφαλής λιμένας» για ειδικές πλατφόρμες συνεργατικής οικονομίας που να καθιστά δυνατή την παροχή υπηρεσιών, την κατάρτιση, την ασφάλιση και άλλες μορφές προστασίας) μέσω κατάλληλων υπηρεσιών⁸ διαδικτυακής αξιολόγησης και εξωτερικής πιστοποίησης (σήμανση ποιότητας) και ενός νέου συστήματος «αστικής διαιτησίας». Η παραδοχή αυτή συνδέεται άμεσα με την εμπιστοσύνη και τη φήμη που αποδίδεται στην αρμονική ανάπτυξη της συνεργατικής οικονομίας μέσα σε ένα νέο πλέγμα οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών δεδομένων.

4.4

Αυτοαπασχολούμενοι και υπάλληλοι στη συνεργατική οικονομία

4.4.1
Στα πλαίσια του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων, η ΕΟΚΕ υποστηρίζει ανεπιφύλακτα την αναθεώρηση του νομικού κεκτημένου με στόχο την εξασφάλιση δίκαιων εργασιακών συνθηκών και κατάλληλης κοινωνικής προστασίας, με βάση τα εξής κριτήρια (αθροιστικά): σχέση εξάρτησης του προσφέροντος την υπηρεσία· φύση της εργασίας· ύπαρξη αμοιβής.

4.4.2
Πιο συγκεκριμένα, τηρουμένων των εθνικών αρμοδιοτήτων, πρέπει να θεσπιστεί νομικό πλαίσιο για τους εργαζομένους που θα προσδιορίζει επακριβώς το εργασιακό τους καθεστώς: αξιοπρεπή αμοιβή και δικαίωμα συμμετοχής σε συλλογικές διαπραγματεύσεις, προστασία ενάντια στην αυθαιρεσία, δικαίωμα αποσύνδεσης ώστε να οριοθετείται ο χρόνος ψηφιακής απασχόλησης εντός των ορίων της αξιοπρέπειας κ.λπ.

4.4.3
Επιπλέον, η ΕΟΚΕ υποστηρίζει ότι πρέπει να μελετηθούν περαιτέρω τα εργασιακά πρότυπα της συνεργατικής οικονομίας που συνδέονται με τη μη αμοιβαία φιλο-κοινωνική συμπεριφορά.

4.4.4
Η ιδιαιτερότητα της συνεργατικής οικονομίας ως μοχλού απασχόλησης πρέπει να αντιμετωπιστεί κατά ομοιόμορφο τρόπο σε όλα τα κράτη μέλη, ούτως ώστε οι πολιτικές που θα εφαρμοστούν να μην υπονομεύουν τη συνεργατική πρακτική και να διαπνέονται από πιο έντονο επιχειρηματικό πνεύμα όσον αφορά την εκκόλαψη νέων επιχειρήσεων, την ανεξαρτησία και τις υποδομές.

4.5

Φορολογία

4.5.1
Η ΕΟΚΕ, έχοντας επίγνωση των κινδύνων του επιθετικού φορολογικού σχεδιασμού και της φορολογικής αδιαφάνειας στον χώρο της ψηφιακής οικονομίας, πιστεύει ότι πρέπει να οικοδομηθεί ένα σύστημα ελέγχου των εμπορικών ροών μέσα από τις ψηφιακές πλατφόρμες, δεδομένου ότι αυτές είναι που μπορούν να παρακολουθήσουν τα ίχνη του προϊόντος ή της υπηρεσίας και να διευκολύνουν την είσπραξη των φόρων. Η περίπτωση της Εσθονίας όσον αφορά τις πλατφόρμες από κοινού χρήσης οχημάτων αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση και για τα λοιπά κράτη μέλη.

4.5.2
Η προσαρμογή των διαφόρων μορφών φορολόγησης, ιδίως του ΦΠΑ, στα πρότυπα της συνεργατικής οικονομίας θα απαιτήσει σημαντικές τροποποιήσεις. Επίσης, οι ψηφιακές πλατφόρμες ―τα κέρδη των οποίων προέρχονται κατά μεγάλο μέρος από την πώληση των δεδομένων ιδιωτών σε εμπορικές επιχειρήσεις― πρέπει να υπόκεινται πλήρως στη φορολογία επιχειρήσεων εκεί όπου ασκείται η δραστηριότητα, ώστε να αποτρέπεται ο φορολογικός ανταγωνισμός μεταξύ κρατών μελών.

4.5.3 
Η ΕΟΚΕ, γνωρίζοντας τη σημασία της χρηστής φορολογικής διαχείρισης, τάσσεται υπέρ της δημιουργίας ειδικών μέσων (ενιαίων θυρίδων και ηλεκτρονικής ανταλλαγής πληροφοριών), καθώς και μέτρων διοικητικής απλούστευσης, εναρμόνισης, διαφάνειας και συνεργασίας μεταξύ φορολογικών αρχών.

4.6

Έλεγχος

4.6.1
Οι δραστηριότητες ελέγχου που προτείνονται στην ανακοίνωση είναι κατάλληλες για τον επιδιωκόμενο σκοπό. Ειδικότερα, η ΕΟΚΕ συμφωνεί με την ενίσχυση του διαλόγου μεταξύ ενδιαφερομένων μερών (εργοδοτικών και συνδικαλιστικών οργανώσεων, συλλόγων καταναλωτών κ.λπ.) με στόχο τον εντοπισμό ορθών πρακτικών και την ανάπτυξη πρωτοβουλιών αυτορρύθμισης και από κοινού ρύθμισης που να συνεκτιμούν τα νέα χαρακτηριστικά της συνεργατικής οικονομίας⁹ σε ευρωπαϊκή κλίμακα (π.χ. στους κλάδους της διαμονής, των μεταφορών, των εμπορικών ακινήτων, της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και της παροχής ενέργειας).

Βρυξέλλες, 15 Δεκεμβρίου 2016

Γιώργος ΝΤΑΣΗΣ

Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής

_____________

1 ΕΕ C 389 της 21.10.2016, σ. 50.

2 ΕΕ C 51 της 10.2.2016, σ. 28.

3 Μία από τις πρώτες ήταν η ΕΟΚΕ (ΕΕ C 177 της 11.6.2014, σ. 1).

4 Charrié J. και Janin L., Le numérique: comment réguler une économie sans frontière (Το ψηφιακό περιβάλλον: πώς μπορεί να ρυθμιστεί μια οικονομία χωρίς σύνορα), 2015.

5 ΕΕ C 303 της 19.8.2016, σ. 36.

6Σύμφωνα με την οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο.

7Όπως επισημαίνει η Επιτροπή, κανένα από τα στοιχεία αυτά δεν αρκεί από μόνο του για να μπορεί ένας πάροχος υπηρεσιών να θεωρηθεί εμπορευόμενος.

8 Πρέπει να υπόκεινται σε στενή επιτήρηση και έλεγχο.

9ΕΕ C 303 της 19.8.2016, σ. 36.