"Αποστολόπουλος Κ. "Από την ιστορία της κοινωνικής οικονομίας" - Η περίπτωση των Χριστιανοσοσιαλιστών της Ευρώπης κατά τον 19ο αιώνα. Γράφει ο Κωνσταντίνος Δ. Αποστολόπουλος

               ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Η περίπτωση των Χριστιανοσοσιαλιστών της Ευρώπης κατά τον 19^ο αιώνα.

Γράφει ο Κωνσταντίνος Δ. Αποστολόπουλος

Από τις αρχές του 19^ου αιώνα προέκυψε στην Ευρώπη η ιδεολογία του Χριστιανικού Σοσιαλισμού,δηλαδή του Σοσιαλισμούπου στηρίζεται στις αρχές της Καινής Διαθήκης και των Δογμάτων του Χριστιανισμού. Πολλοί Χριστιανοί Φιλόσοφοι και Λόγιοι προσχώρησαν στον Σοσιαλισμό και προσπάθησαν να συμβιβάσουν τη χριστιανική τους πίστη με τις αρχές και τις αξίες του κοινωνικο-οικονομικού αυτού συστήματος. Ήδη από τον προηγούμενο αιώνα (17^ο) προηγήθηκε ο άριστος Ελβετός Παιδαγωγός Ερρίκος Πεσταλότσι , ο οποίος γεννήθηκε κατά τα μέσα του αιώνα αυτού (1746)στη Ζυρίχη και ήταν γιός του ιατρού «θεραπείας πληγών» Ιωάννη (Βαπτιστή) Πεσταλότσι. Άλλωστε ,η διδασκαλία του Pestalozzi ήταν βαθιά επηρεασμένη από το πνεύμα της εποχής του και προπάντων από τη φιλοσοφία του Καντ! (HenriPestalozzi: 1746-1827). Έτσι, η στόχευση της ανακαίνισης της ανθρώπινης κοινωνίας και της αναδιοργάνωσης της οικονομικής της τάξης, με βάση τις αρχές της Διδασκαλίας του Ιησού, προεξάρχουν από το τέλος του 18^ου και κυρίως από τις αρχές του 19^ου αιώνα. Οι ιδέες του Καντ και του Πεσταλότσι κυκλοφορούν ευρύτατα μετά το 18^ο στην Κεντρική Ευρώπη, καθώς είναι πολλοί οι Χριστιανο-σοσιαλιστές που δεν αποδέχονται το οικονομικό «δόγμα» του ατομισμού στη Φιλελεύθερη Οικονομική Σχολή της Ευρώπης. Αυτοί πρεσβεύουν την αντικατάσταση του εγωϊσμού του οικονομούντος ατόμου, στην κεφαλαιοκρατική εποχή, με ένα ρεαλιστικό πνεύμα αλληλεγγύης ,το οποίο θα στηρίζεται στη χριστιανική αγάπη προς τον πλησίον («αγαπάτε αλλήλους» και αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν»).

Άρα, οι Χριστιανοί Σοσιαλιστές του 19^ου αιώνα στοχεύουν σε μία κοινωνική τάξη, η οποία δεν μπορεί να εδράζεται στην απλήμεταβλητή των οικονομικών συνθηκών της Φιλελεύθερης Καπιταλιστικής Οικονομίας. Αυτό σημαίνει ότι χρειάζεται επιπλέον και η ουσιαστική μεταβολή του ατόμου στο πνεύμα της Χριστιανικής αντίληψης.

Οι Χριστιανοί Σοσιαλιστές πιστεύουν ότι οι εντολές του Χριστιανισμού δεν πραγματώνονται στο υφιστάμενο κοινωνικο-οικονομικό (καπιταλιστικό) καθεστώς. Γι’ αυτό και οι περισσότεροι από αυτούς βλέπουν τον συνεταιρισμό ως την αναγκαία οικονομική μορφή, με την οποία μπορεί να αποκατασταθεί η κοινωνική δικαιοσύνη μεταξύ των εργαζομένων, των παραγωγών και των επαγγελματιών κάθε μορφής και είδους.

Παρά την παραπάνω αναφορά μας στον Ελβετό Πεσταλότσι, παιδαγωγό και φορέα των ιδεών του Καντ, ο Χριστιανικός Σοσιαλισμός και η Σχολή του γεννήθηκαν στη Γαλλία , η οποία θεωρείται και πατρίδα του σοσιαλισμού γενικότερα, και μάλλον έχει τη βάση του στις ιδέες του κόμη ΗenrideSaint-Simon(Ερρίκος Σεντ Σιμόν). Φυσικά ,η Σχολή των Χριστιανών Σοσιαλιστών, με πρωτεργάτη τον Σεντ Σιμόν, κατατάσσεται κι αυτή στους πρόδρομους του συνεργατισμού στην Ευρώπη και στον κόσμο, καθότι οι ιδέες της Σχολής αυτής περί χριστιανικής αλληλεγγύης συνετέλεσαν στην ωρίμανση των βασικών αρχών του συνεργατισμού.

Ας επιστρέψουμε όμως στον πρωτεργάτη κόμη Saint-Simon, ooποίος ουσιαστικά, με τις αρχές και ιδέες του, θεωρείται  και ο αρχηγός της Σχολής του Χριστιανικού Σοσιαλισμού, καθώς η σχολή αυτή ενώ ξεκίνησε από τη Γαλλία, στην πραγματικότητα έδρασε και κυριολεκτικά άνθισε στη Βρετανία!

Ο SaintSimonήταν τέκνο της υψηλής γαλλικής αριστοκρατίας. Γεννήθηκε το 1760 και πέθανε το 1825. Επομένως, ο μεγαλοφυής αυτός άνδρας δεν είδε μόνο την ανατροπή του παλαιού καθεστώτος, αλλά και την «ανατολή» μιας νέας εποχής. Μπόρεσε έτσι να ζήσει και να γνωρίσει και τις δύο εποχές, ήτοι το «πριν» και το «μετά»! Ως εκ τούτου, του δόθηκε η ευκαιρία να αναπτύξει τις ιστορικο-φιλοσοφικές του ιδέες, οι οποίες και έδωσαν στις επόμενες γενιές την πραγματική ώθηση για ευρύτερες δημιουργικές σκέψεις. Τις ιδέες του αυτές 0 S.S.συνοψίζει στο τελευταίο του έργο «Ο νέος Χριστιανισμός», το οποίο δημοσιεύτηκε λίγο πριν το θάνατό του (1825).

Άμεσοι οπαδοί των Γάλλων Χριστιανο-σοσιαλιστών, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, ήταν οι Άγγλοι Χριστιανο-σοσιαλιστές . Αυτοί έλαβαν την πλέον ισχυρή παρόρμηση από τον συμπατριώτη τους ΤhomCarfyle. Σύμφωνα με τις απόψεις αυτού, ο Χριστιανισμός οδηγεί σε μία κοινωνική αποστολή, η οποία αποσκοπεί στη μεταρρύθμιση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών προς όφελος των πτωχών, την οποία οφείλουν (από ηθική υποχρέωση)να επιτελέσουν οι επικρατούσες τάξεις. Η ομάδα των Άγγλων Σοσιαλιστών του Χριστιανισμού, η οποία ξεκίνησε το 1820 με τον Τ.Carlyfe, άρχισε διαρκώς και αδιαλείπτως ν’ αγωνίζεται κατά της φτώχειας και της κοινωνικής αθλιότητας, η οποία επικρατούσε τότε, στον υπέρτατο βαθμό. Στην Αγγλία της εποχής εκείνης, η αθλιότητα των εργατών παρουσίαζε φρικαλέες εικόνες δυστυχίας.

Από το έτος 1815,η απόλυση πλήθους στρατιωτών πολλαπλασίασε την ανεργία. Αλλά και ο εκτοπισμός, από τη βιομηχανία της υφαντουργίας, των ανδρών εργατών από γυναίκες και παιδιά (!) δημιούργησε φοβερές συνθήκες από οικονομική, ηθική και υγιεινή άποψη. Απέναντι στις ζοφερές αυτές συνθήκες της αθλιότητας, η πλειονότητα των βιομηχάνων, των επαγγελματιών, των υπαλλήλων, αλλά και των κληρικών (!) έμενε ασυγκίνητη!

Αυτό όμως που δεν κατάφερε να προκαλέσει η δυστυχία του λαού, δηλαδή την αφύπνιση των συνειδήσεων, κατάφεραν και πέτυχαν οι Χριστιανοί Σοσιαλιστές με την ακαταπόνητη διαφώτιση και «προπαγάνδα», η οποία συνεχίστηκε για πολλές δεκαετίες με ιδιαίτερο ενθουσιασμό, που είχε ως αποτέλεσμα να προσελκύσει το ενδιαφέρον των μορφωμένων ανθρώπων της Αγγλίας, αλλά και πολλών κληρικών, για την ενίσχυση της εργατικής τάξης.

Έτσι, καθώς η Σχολή των Χριστιανών Σοσιαλιστών πλαισιωνόταν διαρκώς από μορφωμένους Άγγλους, λαϊκούς και κληρικούς, μπορεί να λεχθεί ότι ,σ’ αυτήν έφθασαν να ανήκουν οι επιφανέστεροι αντιπρόσωποι της διανοούμενης (τότε) Αγγλίας , ήτοι καθηγητές, νομικοί, λογοτέχνες, επιστήμονες και μορφωμένοι κληρικοί, οι οποίοι διέθεταν, υπέρ του συνεργατισμού και της συνεταιριστικής κίνησης,όχι μόνο τις γνώσεις τους, την ρητορική, τις υψηλές διαπροσωπικές τους σχέσεις και το κύρος τους, αλλά ακόμη και τα περιουσιακά τους στοιχεία.

Οι Άγγλοι Χριστιανοσοσιαλιστές εμφανίζονται, δημόσια, κυρίως από το 1848. Είναι ακριβώς τότε που διακηρύσσουν, ότι μόνο η συνένωση Χριστιανισμού και Σοσιαλισμού μπορεί να επιφέρει τη βελτίωση της θέσης των εργατών-μισθωτών (δηλ. της εργατικής τάξης). Πιστεύω επίσης ότι η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου της εργατικής τάξης είναι θέμα ατομικής διαπαιδαγώγησης των εργατών και, γενικότερα, εξύψωσης του μορφωτικού- πνευματικού τους επιπέδου.

Οι Χριστιανοσοσιαλιστές αποδέχονταν ότι η αρχή του ανταγωνισμού αποτελεί την αιτία της εκμετάλλευσης των μισθωτών. Γι’ αυτό και διέβλεπαν στην απολύτρωσή τους από την εκμετάλλευση αυτών από την εργοδοσία τους και ως μέσο αυτής της απολύτρωσης θεωρούσαν βασικά τους συνεταιρισμούς παραγωγής.

Οι Χριστιανοί Σοσιαλιστές διακήρυξαν με σαφήνεια τα εξής: Η ανθρώπινη κοινωνία αποτελεί μια αδελφότητα και όχι μία μάζα ανθρώπων, οι οποίοι διάκεινται εχθρικά μεταξύ τους, Οι Χριστιανοί εργάτες οφείλουν να συνεταιρίζονται στην εργασία τους. Και ακόμα, η δικαιοσύνη και όχι ο εγωισμός οφείλει να κυριαρχεί  στις συναλλαγές.

Οι συνεταιρισμοί όμως της παραγωγής, οι οποίοι ιδρύθηκαν και οργανώθηκαν από τους Χριστιανούς Σοσιαλιστές, δεν μακροημέρευσαν και γενικά δεν πέτυχαν, για πολλούς και διαφόρους λόγους. Γενικά, η έλλειψη κεφαλαίων και η δυσκολία αποκατάστασης μιας σοβαρής πειθαρχίας στους χώρους εργασίας, υπήρξαν σοβαρά εμπόδια για την επιτυχία των ενώσεων συνεταιρισμού παραγωγής. Αλλά και εκεί όπου κατάφεραν να προχωρήσουν γρήγορα, μετατράπηκαν σε προσωπικές ή εταιρικές μονάδες επιχειρηματικού χαρακτήρα. Μάλιστα, στην περίπτωση αυτή, οι συνεταίροι που «διέπραξαν» τη μετατροπή, γρήγορα αποφάσιζαν την απαγόρευσή της εισόδου νέων μελών και στους χώρους δουλειάς της εταιρείας τους (πλέον) χρησιμοποιούσαν μισθωτούς εργάτες (και όχι εργάτες-συνεταιρισμένα μέλη), ως πραγματικοί εργοδότες.

Μετά την παραπάνω αποτυχία τους στους συνεταιρισμούς παραγωγής, οι Χριστιανο-σοσιαλιστές στράφηκαν στην ίδρυση και λειτουργία καταναλωτικών συνεταιρισμών. Μ’ αυτή τη μορφή του συνεταιρισμού επεδίωκαν, αφενός να δημιουργήσουν σταθερή πελατεία για τους συνεταιρισμούς παραγωγής και αφετέρου να εξασφαλίσουν στους εργοδότες είδη συντήρησης με ευνοϊκούς όρους.

Ανάμεσα στις περισσότερο σημαντικές δραστηριότητες των Χριστιανο-σοσιαλιστών, πρέπει να αναφερθεί η δημιουργία, στο Λονδίνο, του Κεντρικού Συνεταιριστικού Πρατηρίου (1850), το οποίο αποτέλεσε μία απόπειρα για τη δημιουργία ενός καταστήματος χονδρικής πώλησης. Η επιτυχημένη λειτουργία αυτού του Πρατηρίου είχε ως αποτέλεσμα τη δημοσίευση, το 1852, του νόμου που αφορούσε στους συνεταιρισμούς. Αυτός ο νόμος έθετε τώρα τέρμα στην ημινόμιμη ύπαρξη των συνεταιρισμών, καθώς αποκτούσαν νόμιμη υπόσταση. Άλλωστε, το 1854, οι Χριστιανο-σοσιαλιστές ίδρυσαν το «WorkingMen’sCollege» (κολέγιο εργαζόμενων ανδρών), δηλαδή μία ανώτερη εργατική σχολή (συνεταιριστικού σκοπού), στην οποία δίδασκαν οι ίδιοι (δηλ. οι ηγέτες του Χριστιανοσοσιαλισμού), αλλά και άλλοι επιφανείς «σκαπανείς» του πνεύματος, κατά την εποχή εκείνη, και μάλιστα με εξαιρετικά αποτελέσματα πάνω στους μαθητές τους.

Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι οι Χριστιανοί Σοσιαλιστές, κατά το πρώτο ,αλλά προπάντων κατά το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, άσκησαν μεγάλη επίδραση πάνω στην εξέλιξη των αγγλικών συνεταιρισμών και ,γενικότερα συνετέλεσαν, σε μεγάλο βαθμό, στη διάδοση του συνεργατισμού και των συνεταιριστικών ιδεωδών.

Ας δούμε όμως στη συνέχεια τους σημαντικότερους εκπροσώπους και ηγέτες της Σχολής των Χριστιανών Σοσιαλιστών.

OMauriceFrederickDenison (1805-1877): Ήτανφιλόσοφοςκαιθεολόγος , καθηγητής της Αγγλικής Φιλοσοφίας και της Ιστορίας στο King’sCollegeτου Λονδίνου, και της Φιλοσοφίας επίσης στο Cambridge. Ίδρυσε στο Λονδίνο το «WorkingNew’sCollege». Υπήρξε ο κύριος συνήγορος της ιδεολογικής κίνησης των Χριστιανών Σοσιαλιστών.Ανάμεσα στα σημαντικά του έργα αναφέρουμε το «TheKingdomofChrist» (δηλ. «Το Βασίλειο του Χριστού»), το οποίο εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1837, ήτοι πολύ νωρίτερα από την ίδρυση και λειτουργία της Σχολής των Χριστιανο-σοσιαλιστών! Ο.Μ.F.Denison στην πολιτική του καριέρα, υπήρξε ριζοσπάστης, αλλά κυρίως παιδαγωγός.

OVansittartNealeEduard (1810-1892) :Ήταναπόγονοςπλούσιας αριστοκρατικής οικογένειας. Σπούδασε νομικά και έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τα κοινωνικά προβλήματα της εποχής του, ως συνέπεια (και όχι μόνο) της βιομηχανικής επανάστασης. Κατάφερε μάλιστα να τραβήξει την προσοχή των Άγγλων συμπατριωτών του πάνω στην λίαν θλιβερή κατάσταση των φτωχών εργατικών τάξεων της χώρας.

Κατά το 1849 ίδρυσε μια Εταιρεία για τη διάδοση των συνεταιρισμών παραγωγής, με την ελπίδα να απελευθερώσει εργάτες από κακούς εργοδότες. Επειδή ,μάλιστα, γνώριζε καλά τις θεωρίες των Fourier, Sount-Simon ,BuchezκαιLouisBlanc, κατέλαβε πολύ γρήγορα ηγετική θέση στην εν λόγω Εταιρεία. Βοηθούσε έτσι τους συνεταιρισμούς παραγωγής όχι μόνο με την εργασία του, αλλά και με χρήματά του, ιδιαίτερα δε τον συνεταιρισμό των ραπτών. Αν και έχασε σχεδόν ολόκληρη την περιουσία του, για όσο διάστημα ασχολήθηκε με τους συνεταιρισμούς παραγωγής, την προσοχή του τράβηξε και η συνεταιριστική οργάνωση των καταναλωτών. Προχώρησε έτσι στη σύσταση και λειτουργία καταναλωτικών συνεταιρισμών. Μάλιστα διετέλεσε άμισθος Γενικός Γραμματέας(για 16 έτη) της «Ένωσης Συνεταιρισμών παραγωγής και κατανάλωσης.

Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Σχολής των Χριστιανών Σοσιαλιστών και ένας από τους πλέον ακούραστους «αποστόλους» της ιδεολογίας του Συνεταιρισμού, του οποίου οι σκοποί, όπως υποστήριζε, δεν είναι η ευεργεσία προς τους φτωχούς, αλλά οι περιορισμοί των αιτιών που προκαλούν τη φτώχεια τους.

Κατά το 1852 μετείχε στην κατάρτιση του «νόμου περί συνεταιρισμών»( που προαναφέρθηκε), ο οποίος έδινε σ’ αυτούς δικαιώματα και υποχρεώσεις νομικών προσώπων(πράγμα που δεν συνέβαινε μέχρι τότε). Η ανάδειξη του Συνεταιρισμού σε νομικό πρόσωπο στην Αγγλία, κατά το 1852, ήταν κυρίως δικό του έργο, ως σπουδαίου νομικού της εποχής του. Ακόμα, ο εν λόγω Χριστιανο-σοσιαλιστής ασχολήθηκε  με την συνεταιριστική εκπαίδευση των εργαζομένων στην Εργατική Σχολή, που προαναφέρθηκε. Μετείχε επίσης ενεργά στα μεγάλα επιτεύγματα του Συνεργατισμού, ήτοι στη δημιουργία των εξής συνεταιριστικών οργανισμών:

-της  Wholesale του Λονδίνου (1863),

-της Συνεταιριστικής Ενώσεως(1867)

-τηςCooperativeInsuranceSociety(1869)

-τηςCooperativeNewsPaperSociety(1871),καιτηςInternationalCooperativeAlliance (1892),δηλαδήτηςγνωστήςμαςI.C.A.(ΔιεθνούςΣυνεταιριστικήςΈνωσης), ηοποίασυστάθηκεέναμήνα πριν από τον θάνατό του.

             Σε συνεργασία με τον Huges,έγραψε το «Εγχειρίδιο των Συνεταιριστών», το οποίο εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1881, ενώ υπήρξε συγγραφέας και ορισμένων ακόμα έργων, τα οποία εμφορούνταν από το συνεταιριστικό ιδεώδες. Λίγο πριν πεθάνει και σε προχωρημένη, για την εποχή του, ηλικία(82 ετών) μετέβη στη μικρή πόλη Rochdale, προκειμένου να τιμήσει τους πρωτεργάτες(Σκαπανείς-Paioneers) του «πρώτου» συνεταιρισμού της Ευρώπης, που λειτούργησε με τις απαράμιλλες αρχές του συνεργατισμού(οι οποίες ισχύουν μέχρι και σήμερα). Γι’ αυτούς, ο μέγας αυτός Χριστιανο-σοσιαλιστής έλεγε ότι «το δημιουργικό τους έργο είχε ήδη η γόνιμη πηγή ευημερίας για τις μέλλουσες γενιές»! Και η θέση του αυτή αποδεικνύεται σήμερα πως ήταν ιδιαίτερα προφητική!

            Στην επιτύμβιο πλάκα, η οποία τοποθετήθηκε, από τους φίλους και συνεργάτες του συνεταιριστές «προς ανάμνηση και προς τιμή του», στον Καθεδρικό Ναό του Αγίου Παύλου στο Λονδίνο, γράφτηκαν τα εξής: «Αυτός ο άνθρωπος δεν επιθύμησε ποτέ την εξουσία, αλλ’ ούτε και τον πλούτο. Για τους άλλους, όχι για τον εαυτό του, εμόχθησε».

            Ο ΚingsleyCharles (1819-1875): Ήταν Εκκλησιαστικός αξιωματούχος, Εφημέριος της Βασίλισσας Βικτωρίας και Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Cambridge. Επίσης στέλεχος της Σχολής  των Χριστιανών-Σοσιαλιστών και συγγραφέας έργων κοινωνικού περιεχομένου, μεταξύ των οποίων και το υπέροχο μυθιστόρημά του «AltonLocke».

            OLudlowJohnMalcom (1821-1911) :Γεννήθηκε στην Ινδία και αρχικά σπούδασε στο Παρίσι. Έγινε δικηγόρος και Χριστιανο-σοσιαλιστής στο Λονδίνο, κατά το έτος 1843. Μαζί με τους προαναφερθέντες λογίους συνεταιριστές, υπήρξε συνιδρυτής της Σχολής των Χριστιανών Σοσιαλιστών καθώς και της Επιθεώρησης «Πολιτική για τον Λαό». Ήταν περισσότερο θιασώτης των Συνεταιρισμών Παραγωγής, παρά των Συνεταιρισμών των Καταναλωτών. Αγωνίστηκε αποτελεσματικά για τη δημοσίευση του νόμου του 1852, καθώς και εκείνου, ο οποίος, το 1852. Ακόμα, διετέλεσε καθηγητής στο Κολέγιο των Εργαζομένων (WorkingMen’sCollege), Γραμματέας της Βασιλικής Επιτροπής για τους Συνεταιρισμούς  Αμοιβαίας Βοήθειας και Επόπτης του κυβερνητικού έργου για τους συνεταιρισμούς. Με αυτή την ιδιότητα του χρησίμευσε σημαντικά ως ενδιάμεσος μεταξύ κυβέρνησης και συνεταιριστικής κίνησης.

            Εκτός από τους παραπάνω βασικούς εκπροσώπους του Χριστιανοσοσιαλισμού του 19^ου αιώνα, υπήρξαν και πολλοί άλλοι, ακόμα, Χριστιανοί Σοσιαλιστές κατά την περίοδο αυτή, οι οποίοι επίσης υποστήριζαν ανάλογες ιδέες περί Συνεργατισμού, που πρέπει να διέπεται από τις αρχές του Ευαγγελίου. Μεταξύ αυτών αναφέρονται οι : FurnivallFriedrickJames (1825-1910), λόγιος και γνωστός για τις εργασίες του πάνω στις απαρχές της αγγλικής φιλολογίας, αλλά και ο ThomasHughes (1822-1896), βουλευτής στο Βρετανικό Κοινοβούλιο, ο οποίος υποστήριζε πάντοτε τα συμφέροντα της εργατικής τάξης. Ο ThomasHughesδιετέλεσε Πρόεδρος της Επιτροπής «ΒoardofAidofLand», η οποία είχε ως πρόγραμμά της να ευνοήσει τη μετανάστευση των ανθρώπων που ανήκαν στη μεσαία τάξη της Αγγλίας. Μάλιστα, ο Th. Hughesίδρυσε στην Αμερική (Η.Π.Α. κ Καναδά)αποικίες (κοινότητες καλύτερα), για την εφαρμογή των αρχών του Χριστιανικού Σοσιαλισμού.

            Το πείραμά του όμως δυστυχώς, απέτυχε, παρά το γεγονός ότι ο ίδιος διασκόρπισε εκεί (δηλ. στην Αμερική) το σύνολο της περιουσίας του. Ο Th. Hughesέγραψε μερικά βιβλία σοσιαλιστικής έμπνευσης, ενώ παράλληλα συνεργάστηκε με τον Ε.VansiHartNeale, για τη συγγραφή του «Εγχειριδίου των Συνεταιριστών», (βλπ.παραπάνω).

            Οι Χριστιανοί Σοσιαλιστές, λόγιοι και διανοούμενοι του 19^ου αιώνα, προηγήθηκαν ή εμφανίστηκαν κατά τη χρονική περίοδο κατά την οποία διαμορφωνόταν το νέο οικονομικό καθεστώς (βιομηχανική επανάσταση της Αγγλίας). Άλλωστε, η ανελέητη φτώχια της εποχής αυτής (στην εργατική τάξη)γέννησε τον σύγχρονο Συνεργατισμό. Οι ιδέες αυτών των προδρόμων (σκαπανέων) του Χριστιανο-σοσιαλισμού κυοφόρησαν (μεταξύ των ιδεών και πολλών άλλων λογίων και διανοουμένων, βλπ.Σκαπανείς του Rochdale) και έδωσαν τις βάσεις, τις αρχές και τις αξίες των σύγχρονων συνεταιρισμών, ενώ παράλληλα διαμόρφωσαν τη σύγχρονη Συνεργατική θεωρία. Από τον 19^ο αιώνα και μέχρι σήμερα, οι αρχές και οι αξίες, των Χριστιανών Σοσιαλιστών και όλων των προδρόμων του Συνεργατισμού, παραμένουν αναλλοίωτες και ισχυρές στη σκέψη των συνεταιριστών. Και όταν αυτό ισχύει ο Συνεργατισμός προχωράει με επιτυχία και δίνει την πρόοδο.