Περιφερειακή
ανάπτυξη και κοινωνικό κεφάλαιο σε μια αγροτική περιοχή: Μια ανάγνωση των
έμφυλων διαφορών και του ρόλου της επιχειρηματικότητας
Μαρία Παρταλίδου
Επίκουρη Καθηγήτρια Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Τμήμα Γεωπονίας, Εργαστήριο Γεωργικών Εφαρμογών και Αγροτικής
Κοινωνιολογίας
parmar@agro.auth.gr
Μάριος
Τρίγκας
Επίκουρος Καθηγητής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Εργαστήριο Δασικής
Οικονομικής
mtrigkas@for.auth.gr
Περίληψη
Οι πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξη προσπαθούν να ενσωματώσουν
τα αποθέματα κοινωνικού κεφαλαίου
στο πακέτο των ερμηνευτικών εννοιών και των εργαλείων που χρησιμοποιεί για την άρση της απομόνωσης των αγροτικών περιοχών.
Έρευνες υποστηρίζουν ότι η ερμηνεία των διαφορών στην υιοθέτηση καινοτομιών και
στην επανατακτικότητα περιοχών και κοινωνιών εδράζεται στο θεωρητικό πλαίσιο του «κοινωνικού κεφαλαίου», το οποίο επιτρέπει τη συνεργασία πολλών δρώντων σε
μια χωρική ενότητα προκειμένου να ανταποκριθούν σε σύγχρονες προκλήσεις και να
πετύχουν μέσα από κοινούς στόχους αυξημένη επιχειρηματική δράση και ανάπτυξη. Η
εισήγηση με βάση τα αποτελέσματα
εμπειρικής έρευνας σε μια ορεινή
και μειονεκτική περιοχή θα προσπαθήσει
να αναδείξει τη σχεσιακή και
την έμφυλη διάσταση του κοινωνικού κεφαλαίου και να θέσει την
εμπιστοσύνη ως πληρεξούσιο
της κοινωνικής καινοτομίας και
του «επιχειρείν» ειδικά εν μέσω
της οικονομικής ύφεσης.
Λέξεις κλειδιά: Εμπιστοσύνη, Γυναίκες
Επιχειρηματίες, Επιχειρηματικότητα.
1.
Εισαγωγή
Οι πολιτικές περιφερειακής
ανάπτυξης προσπαθούν να ενσωματώσουν στο πακέτο των ερμηνευτικών εννοιών και
των εργαλείων που χρησιμοποιούν για την επίτευξη της προσαρμοστικότητας των
αγροτικών περιοχών στις σύγχρονες προκλήσεις, τα αποθέματα κοινωνικού κεφαλαίου
που αυτές διαθέτουν. Έρευνες υποστηρίζουν ότι η ερμηνεία των διαφορών σε
καινοτομία, ανάπτυξη και ευημερία (κάτω από τις ίδιες ή παρόμοιες οικονομικές
συνθήκες) εδράζεται στο θεωρητικό πλαίσιο του κοινωνικού κεφαλαίου (De
Filippis, 2001). Υποστηρίζεται λοιπόν ότι η επανατακτικότητα (resilience) μιας
αγροτικής περιοχής σε ένα αβέβαιο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον και η άρση της
απομόνωσής της μπορεί να επιτευχθεί ευκολότερα όταν υπάρχει απόθεμα κοινωνικού
κεφαλαίου, το οποίο επιτρέπει την συνεργασία πολλών δρώντων σε τοπικό επίπεδο,
την επίτευξη κοινών στόχων και την αυξημένη επιχειρηματική δράση, και στην
ουσία την μετάβαση σε μια «από τα κάτω» ανάπτυξη (Trigilia, 2001). Για την
περίπτωση της Ελλάδας, ο Παρασκευόπουλος (2006) υποστηρίζει ότι η αδυναμία εφαρμογής
αποτελεσματικών δημόσιων πολιτικών στο πλαίσιο της περιφερειακής ανάπτυξης
οφείλεται σημαντικά στο κοινωνικό κεφαλαίο «συγγενικού τύπου», το οποίο την
περίοδο 1960-1970 συνέβαλε στην οικονομική ανάκαμψη, λόγω του οικογενειακού
χαρακτήρα των ελληνικών επιχειρήσεων. Μετέπειτα όμως έχει χαρακτηριστεί ως
τροχοπέδη για το μέλλον της χώρας. Η επανατοποθέτηση της επιστημονικής αλλά και
δημόσιας συζήτησης γύρω από στρατηγικές ανάπτυξης που λειτουργούν σε μια άλλη
βάση, δηλαδή με συμμετοχικότητα και με ενσωμάτωση πρακτικών που προϋποθέτουν
αυξημένο βαθμό εθελοντισμού και συνεργασιών με ομοίους και μικρότερη ρυθμιστική
παρέμβαση (Lu, 2011), μας οδηγεί στην
επανανοηματοδότηση των μορφών επιχειρηματικότητας που επιδιώκουμε στις
αγροτικές περιοχές. Κατά πόσο όμως είναι εφικτός ένας τέτοιος στόχος σε μια
ορεινή αγροτική περιοχή στη χώρα ειδικά εν μέσω οικονομικής κρίσης και κρίσης
των θεσμών;
Στην παρούσα εργασία θα
προσπαθήσουμε να χαρτογραφήσουμε τα επίπεδα εμπιστοσύνης σε μια αγροτική
περιοχή της Περιφέρειας Θεσσαλίας, φωτίζοντας τις σχέσεις μεταξύ κοινωνικού
κεφαλαίου και επιχειρηματικότητας ενώ βασικό άξονα στη συζήτηση θα αποτελέσει
και η έμφυλη διαφοροποίηση του κοινωνικού κεφαλαίου. Η εργασία
θα συνεχίσει με μια μικρή αναφορά στο θεωρητικό υπόβαθρο
για να παρουσιάσει αναλυτικά στη συνέχεια τα αποτελέσματα και τη συζήτηση πάνω
στα κυριότερα ευρήματα. Θα ολοκληρωθεί με τα συμπεράσματα και τον προβληματισμό
για τους περιορισμούς της έρευνας.
2.
Κοινωνικό κεφάλαιο, αγροτικές περιοχές και
έμφυλες διαφορές
Το κοινωνικό κεφάλαιο
1 είναι εξαιρετικής σημασίας για τις
αγροτικές περιοχές, καθώς αποτελεί εργαλείο ανάσχεσης των προβλημάτων που
αντιμετωπίζουν και τους εμποδίζουν να αναπτύξουν καινοτομίες και να βελτιώσουν
την παραγωγικότητά τους (Moyes
et al,
2012). Επιτρέπει δε την άρση των προβλημάτων που σχετίζονται με την γεωγραφική
απομόνωση των περιοχών αλλά και τον αποκλεισμό των επιχειρήσεων από τις αγορές
(Lechner and Dowling, 2003; Townsend
et
al, 2016). Οι Onyx and Bullen (2000) σε έρευνά τους έδειξαν ότι το
κοινωνικό κεφάλαιο στις αγροτικές περιοχές είναι μεγαλύτερο απ’ ό,τι στις
αστικές. Οι αγροτικές κοινωνίες είναι πιο κλειστές και οι
ιδιοκτήτες-επιχειρηματίες έχουν ισχυρό αίσθημα του «ανήκειν» στην τοπική τους
κοινότητα (ως τόπου καταγωγής τους) και έτσι έχουν κοινωνικούς και
επαγγελματικούς δεσμούς εμπιστοσύνης (υψηλά επίπεδα κοινωνικού κεφαλαίου) με
άλλους τοπικούς επιχειρηματίες, οι οποίοι πολλές φορές ανήκουν στο συγγενικό
τους περιβάλλον (Bosworth, 2012). Αυτής της μορφής το κοινωνικό κεφάλαιο όμως,
που αφορά δεσμούς και υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης σε κλειστά δίκτυα συγγενών και
φίλων και λιγότερο σε τοπικούς φορείς και θεσμικά όργανα, μπορεί πολλές φορές
να αποδειχθεί ως «αρνητικό» κοινωνικό κεφάλαιο, εμποδίζοντας νέες ιδέες και
καινοτομίες να
αναδειχθούν.
Στην Ελλάδα έχει καταγραφεί
μεγάλη έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι σε θεσμούς και πολιτικές-αναπτυξιακές
δομές (Παρασκευόπουλος, 2006). Σε σύγκριση με τις άλλες χώρες της ΕΕ, φαίνεται
ότι η Ελλάδα διαθέτει το χαμηλότερο ποσοστό συμμετοχής των πολιτών σε συλλόγους
και άτυπα δίκτυα που θεωρούνται βασικές διαστάσεις και πληρεξούσια της ύπαρξης
υψηλών αποθεμάτων κοινωνικού κεφαλαίου. Όσον αφορά ειδικότερα τις αγροτικές
περιοχές υπάρχουν ελάχιστες αναφορές. Οι Καραμέτου και Αποστολόπουλος (2010),
για παράδειγμα, κατέληξαν ότι το κοινωνικό κεφάλαιο είναι ισχυρότερο στις
αγροτικές περιοχές λόγω δεσμών γνωριμίας, συχνών επαφών και πυκνών δικτύων
σχέσεων εμπιστοσύνης. Οι Koutsou et al (2014)
περιγράφουν ότι η πλειονότητα των γεωργών στην Ελλάδα προσπαθεί να βρει
καινοτόμους τρόπους να βελτιώσει την αποτελεσματικότητα της αγροτικής
εκμετάλλευσης και αναζητά νέες ευκαιρίες με την ανάληψη κοινών δράσεων και
δικτύωσης με άλλους γεωργούς.
Όσον αφορά στις έμφυλες διαστάσεις του κοινωνικού κεφαλαίου, που επίσης προβλημάτισαν στην παρούσα έρευνα, η βιβλιογραφία αναγνωρίζει ότι τα διαφορετικά επίπεδα επιχειρηματικής δράσης μεταξύ των δυο φύλων εδράζονται και στα διαφορετικά επίπεδα κοινωνικού κεφαλαίου (Gonzalez-Alvarez and Solis-Rodriguez, 2011). Αιτιακές σχέσεις διαπιστώθηκαν για παράδειγμα μεταξύ κοινωνικού κεφαλαίου και πρόσβασης στη χρηματοδότηση των γυναικών σε αγροτικές περιοχές (Ogunrinola, 2011). Ωστόσο, όπως επιχειρηματολογεί ο Lowndes (2004) το ερώτημα δεν είναι αν τελικά οι γυναίκες διαθέτουν μεγαλύτερα αποθέματα κοινωνικού κεφαλαίου αλλά ποιες διαφορές εντοπίζονται. Συγκεκριμένα καταγράφεται το γεγονός ότι οι γυναίκες εμπιστεύονται και επικοινωνούν συχνότερα με την οικογένεια και τους φίλους και ζητούν βοήθεια πιο εύκολα. Με άλλα λόγια, οι γυναίκες έχουν αυτό που ονομάζουμε «δεσμευτικό» (bonding) κοινωνικό κεφάλαιο2. Σε κάθε περίπτωση, οι έμφυλες διαστάσεις του κοινωνικού κεφαλαίου προβληματίζουν ακόμη και διατηρούν το ενδιαφέρον στην ατζέντα των ερευνητών, ένα ενδιαφέρον που τουλάχιστον στην περίπτωση της Ελλάδας έχει αναζωπυρωθεί ειδικά με την αυξημένη συμμετοχή των γυναικών σε συλλογικά σχήματα της κοινωνικής οικονομίας και επιχειρηματικές δράσεις. Πράγματι, οι γυναίκες της υπαίθρου έχουν αναπτύξει επιχειρηματική δράση και εκτός γεωργίας αναζητώντας και διεκδικώντας νέους ρόλους στην κοινωνική σφαίρα. Παρά το γεγονός ότι είχαν θεωρηθεί για πολλά χρόνια το αφανές εργατικό δυναμικό της υπαίθρου (Gidarakou et al, 2008) έχουν καταφέρει να βρουν τρόπους να αναλάβουν επιχειρηματικούς ρόλους, σε μικρές ατομικές και συνεταιριστικές μονάδες με αυξημένη συμβολή στην τοπική-περιφερειακή ανάπτυξη.
3.
Περιοχή έρευνας και μεθοδολογία
Η παρούσα έρευνα
πραγματοποιήθηκε στο Δήμο Πύλης του νομού
Τρικάλων, μια ορεινή αγροτική περιοχή συνολικής έκτασης 747,7 Km2 με 14.343 κατοίκους, 34% των οποίων είναι
οικονομικά ενεργοί (ΕΛΣΤΑΤ, 2011). Η περιοχή γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη του
ορεινού τουρισμού και πολλοί κάτοικοι ασχολήθηκαν με την παροχή υπηρεσιών
φιλοξενίας στην ευρύτερη περιοχή της Ελάτης (γύρω από το χιονοδρομικό κέντρο
του Περτουλίου), παράλληλα με την απασχόληση στη γεωργία και την υλοτομία.
Σήμερα, η δασική δραστηριότητα έχει περιοριστεί σημαντικά, ενώ και ο τουρισμός
υφίσταται τις δραματικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. Σύμφωνα με πρόσφατα
στοιχεία (Karagkouni et al, 2016)
υπάρχουν 1.738 μικτές εκμεταλλεύσεις στον πρωτογενή τομέα, 186 περίπου
επιχειρήσεις στον δευτερογενή και 746 στον τριτογενή τομέα. Κύριο στοιχείο της
επιχειρηματικής δραστηριότητας είναι η οικογενειακής μορφής απασχόληση.
Η επιτόπια έρευνα
χρησιμοποίησε μη-συμμετοχική παρατήρηση, προσωπικές συνεντεύξεις με
αντιπροσωπευτικό δείγμα του οικονομικά ενεργού πληθυσμού (148 ερωτηματολόγια)
και στη συνέχεια εις βάθος συνεντεύξεις με μικρή ομάδα επιχειρηματιών. Η
επιλογή του εργαλείου μέτρησης του κοινωνικού κεφαλαίου βασίστηκε στη σχεσιακή
διάσταση (εμπιστοσύνη, πρότυπα και ταυτοποίηση) (Kritsotakis et al, 2008). Οι στατιστικές αναλύσεις
αφορούσαν πέραν της περιγραφικής στατιστικής ανάλυσης και τη Διβηματική Ανάλυση
σε Συστάδες (Two Step Cluster
Analysis) προκειμένου να εντοπιστούν διακριτές ομάδες των ερωτώμενων, ανάλογα
με το επίπεδο εμπιστοσύνης, το φύλο, την ηλικία, την επιχειρηματική τους δράση
και άλλες βασικές μεταβλητές.
4.
Αποτελέσματα έρευνας
Αναφορικά με το προφίλ των
ερωτώμενων προκύπτει ότι ποσοστό 53% είναι άντρες ενώ στο σύνολο του δείγματος
ποσοστό 22% είναι αυτοαπασχολούμενοι. Ποσοστό 27% είναι υπάλληλοι στον ιδιωτικό
τομέα και ποσοστό 14% απασχολείται στο δημόσιο. Αυξημένο είναι και το ποσοστό
των ανέργων με 15%. Οι γεωργοί και οι δασεργάτες αγγίζουν το 5% και 8%
αντίστοιχα, οι νοικοκυρές 5% ενώ οι συνταξιούχοι 1%. Τέλος, ένα ποσοστό 3%
είναι φοιτητές/τριες. Ειδικά για τους επιχειρηματίες όπως προέκυψε από τις εις
βάθος συνεντεύξεις βρέθηκε ότι ένας στους τρεις συνέχισε την οικογενειακή
επιχείρηση και άλλοι τόσοι αξιοποίησαν μια επιχειρηματική ευκαιρία στην
περιοχή. Την περιοχή την επέλεξαν ως έδρα για την επιχειρηματική τους δραστηριότητα
κυρίως γιατί έλκουν την καταγωγή τους απ’ αυτήν και αυτό τους έδωσε μια ευκολία
στη δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων και δικτύων. Είναι επιχειρήσεις που
στοχεύουν σε τοπικές και περιφερειακές αγορές με βασικότερα προβλήματα που
αντιμετωπίζουν είναι η γραφειοκρατία και η φορολογία και ακολουθεί η μη σύνδεση
με φορείς διάχυσης καινοτομίας και γνώσης και τέλος το γενικότερο πλαίσιο των
εθνικών πολιτικών και περιφερειακών προτεραιοτήτων.
Τα αποτελέσματα της
περιγραφικής στατιστικής ανάλυσης αναδεικνύουν αυτό που περιγράφεται
και από τη βιβλιογραφία, ήτοι, τα κλειστά δίκτυα της οικογένειας και των φίλων «απολαμβάνουν»
υψηλότερα επίπεδα εμπιστοσύνης και βρίσκονται στη βάση της πυραμίδας. Η
Ευρωπαϊκή Ένωση, βρίσκεται στη κορυφή των λιγότερων έμπιστων φορέων παρά το
γεγονός ότι για χρόνια υπήρξε ένας θεσμός-αρωγός στην αγροτική και περιφερειακή
ανάπτυξη της χώρας. Σήμερα εν μέσω οικονομικής και πολιτικής κρίσης, φαίνεται
ότι χάνει βαθμούς εμπιστοσύνης. Σημαντική θέση στην πυραμίδα με ικανοποιητικά
επίπεδα εμπιστοσύνης κατέχουν οι επιστήμονες και οι συνάδελφοι. Αυτή η
εμπιστοσύνη τονίζει δύο φαινόμενα: αφενός, τη θέση που κατέχει η γνώση ως
σταθερή αξία στην κοινωνία και, αφετέρου, την αυξανόμενη αλληλεπίδραση μεταξύ
επαγγελματιών οι οποίοι προσπαθούν, θέτοντας κοινούς στόχους και αναλαμβάνοντας
κοινές δράσεις, να ανασχέσουν το κενό εμπιστοσύνης σε γραφειοκρατικές δομές. Το
τελευταίο αποτελεί κατά τη γνώμη μας μια πρακτική προσαρμοστικότητας που
επιδεικνύει η περιοχή εν μέσω οικονομικής κρίσης.
Άλλα πληρεξούσια του κοινωνικού
κεφαλαίου που μελετήθηκαν, εκτός από την εμπιστοσύνη, ήταν η αίσθηση της ασφάλειας, της αλληλεγγύης και
η βοήθεια προς τον συνάνθρωπο ακόμη και όταν αυτός/ή είναι ξένοι. Οι άνθρωποι της περιοχής φαίνεται να «απολαμβάνουν» την ανταλλαγή διαπολιτισμικής κουλτούρας και να αποδέχονται το «διαφορετικό» γεγονός που υπονοεί
ύπαρξη αποθεμάτων κοινωνικού κεφαλαίου. Υπάρχει λοιπόν ακόμη η ανάγκη των ανθρώπων να αγωνιστούν
στις αγροτικές κοινωνίες για τη διατήρηση
των ισχυρών δεσμών μεταξύ τους
ενώ όσον αφορά στις εκτιμήσεις για
τη ζωή διαπιστώθηκε ότι παρά τα προβλήματα, την κρίση, την ανεργία και
άλλους περιορισμούς, ποσοστό 74% αισθάνεται ότι ζει μια ευτυχισμένη ζωή (συμφωνώ και συμφωνώ απόλυτα). Ολοκληρώνοντας, το 75%
του συνόλου του δείγματος αισθάνεται καταξιωμένος/η.
Η ενεργός συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας σε αποφάσεις, εκδηλώσεις ομάδες κ.λπ. θεωρείται επίσης πληρεξούσιο για το κοινωνικό κεφάλαιο και στην έρευνά μας μετρήθηκε μέσα από ερωτήσεις που αφορούσαν: προσφορά εθελοντικής εργασίας, συμμετοχή σε συλλόγους, βοήθεια προς άλλα μέλη της τοπικής κοινωνίας, βοήθεια συναδέλφων, προστασία δημόσιων αγαθών κ.ά. Όσον αφορά στη συμμετοχή σε επίσημες δομές της περιοχής και συλλογικά όργανα, ομάδων κ.λπ. διαπιστώθηκε ότι υπάρχει χαμηλό ποσοστό ενεργής συμμετοχής (28%). Ωστόσο, βλέπουμε ότι περισσότεροι από τους μισούς (55%) έχουν προσφέρει εθελοντική εργασία στην περιοχή σε ατομικό επίπεδο, ενώ ποσοστό 83% δήλωσε πως έχει την βοήθεια φίλων όταν την χρειαστεί. Το αίσθημα ευθύνης απέναντι στο δημόσιο χώρο είναι επίσης αυξημένο με ποσοστό 84% να έχει βοηθήσει εθελοντικά στην καθαριότητα δημόσιων χώρων.
Προκειμένου να διερευνηθεί η σύνδεση της επιχειρηματικότητας και οι έμφυλες διαστάσεις σε όλες τις παραπάνω νοηματοδοτήσεις του κοινωνικού κεφαλαίου στην περιοχή, πραγματοποιήθηκε η Διβηματική Ανάλυση σε Συστάδες (TSCA) και στην ουσία η τμηματοποίηση των υποκειμένων της έρευνας σε ομάδες κοινών χαρακτηριστικών ανάλογα με το φύλο και την ανάληψη επιχειρηματικής δράσης. Η υπόθεσή μας ήταν ότι το φύλο διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και ότι η ανάληψη επιχειρηματικής δράσης σχετίζεται με υψηλά επίπεδα κοινωνικού κεφαλαίου. Το πρόγραμμα ταξινόμησε τις παρατηρήσεις σε δύο συστάδες, ως άριστη λύση. Ειδικότερα, από τις 148 παρατηρήσεις, ποσοστό 67,6% εντάσσεται στην πρώτη συστάδα και 32,4% στη δεύτερη. Η μεταβλητή του φύλου και της απασχόλησης είναι αυτές που παίζουν το μεγαλύτερο ρόλο στην δημιουργία των συστάδων (όπως προέκυψε από την κατανομή variable importance).
Η πρώτη συστάδα συγκεντρώνει το υψηλότερο
φορτίο κοινωνικού κεφαλαίου και συναθροίζει την πλειονότητα των γυναικών
του δείγματος καθώς 74% των γυναικών
που απάντησαν εντάσσονται σε
αυτή την ομάδα. Επίσης, συγκεντρώνει και το μεγαλύτερο ποσοστό των επιχειρηματιών (69% των επιχειρηματιών είτε άνδρες είτε γυναίκες
ανήκουν σε αυτή την συστάδα)
επιβεβαιώνοντας την αρχική υπόθεση.
Διαπιστώνουμε ακόμη ότι στην πρώτη
ομάδα έχουμε ανθρώπους λίγο μεγαλύτερους σε ηλικία, με
υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, με
αστικό υπόβαθρο και εμπειρίες (έχουν καταγωγή από πόλη
ή έζησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα σε πόλη και τώρα επέστρεψαν στο χωριό). Βρίσκουμε
επίσης όσους/όσες είναι σε καλύτερη οικονομική κατάσταση (αν και
μικρό ποσοστό). Από την
τυπολογία αυτή φαίνεται
επίσης ότι στην πρώτη ομάδα υπάρχει μεγάλο
επίπεδο εμπιστοσύνης (πέρα από την
οικογένεια) σε συνεργάτες-συναδέλφους, φίλους και στην επιστήμη. Από τις εις βάθος συνεντεύξεις,
που ακολούθησαν την ποσοτική έρευνα,
διαπιστώθηκε ότι οι γυναίκες επιχειρηματίες της περιοχής
δεν στράφηκαν τόσο στις επίσημες δομές
και συλλόγους ή δίκτυα προκειμένου να αναπτύξουν την επιχειρηματική τους δραστηριότητα.
Τη μεγαλύτερη βοήθεια και επικοινωνία
είχαν από άλλους και άλλες επιχειρηματίες της περιοχής περισσότερο σε προσωπικό επίπεδο.
Στη δεύτερη συστάδα αξίζει να
σημειώσουμε ότι συγκεντρώνεται υψηλό ποσοστό όσων εμπιστεύονται «μόνο τον εαυτό
τους» (εκ των οποίων η πλειονότητα είναι άντρες και δημόσιοι υπάλληλοι) ενώ οι
γυναίκες που υπάρχουν σε αυτή τη συστάδα στην συντριπτική τους πλειονότητα
είναι ιδιωτικοί υπάλληλοι και χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου. Τέλος, μια
έμφυλη διαφορά εντοπίζεται και στην εμπιστοσύνη
προς την ΕΕ και το Κράτος
με τους άντρες στη δεύτερη συστάδα να διατυπώνουν μικρότερα επίπεδα εμπιστοσύνης
(80% δεν εμπιστεύονται καθόλου την ΕΕ και
το Κράτος όταν το αντίστοιχο ποσοστό μεταξύ των γυναικών δεν
ξεπερνά το 50%).
Γεγονός που δηλώνει,
όπως επιβεβαιώθηκε και από
την ποιοτική έρευνα, ότι οι γυναίκες ελπίζουν πιο πολύ από τους άνδρες σε μια σχέση εμπιστοσύνης
με τους θεσμικούς φορείς και τις δημόσιες πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης.
Πίνακας 1: Αποτελέσματα
Διβηματικής Ανάλυσης σε συστάδες
Μεταβλητές
|
Συστάδα 1η (67,6%)
|
Συστάδα 2 η (32,4%)
|
Φύλο
|
45% άνδρες και 55% γυναίκες
|
67% άνδρες και 33% γυναίκες
|
Απασχόληση
|
συγκεντρώνει 69% του συνόλου των επιχειρηματιών
|
55% των ανέργων και μικρά ποσοστά από όλες τις
κατηγορίες
|
Ηλικία
|
Μ.Ο. 41,2 ετών
|
Μ.Ο. 35,4 ετών
|
Επίπεδο εκπαίδευσης
|
32% λύκειο, 28% ΑΕΙ κ΄ MSc
|
39% λύκειο, 11.1% ΑΕΙ κ΄ MSc
|
Εμπιστεύομαι το Κράτος
|
διαφωνώ 52%
|
διαφωνώ 82%
|
Εμπιστεύομαι την ΕΕ
|
διαφωνώ 48%
|
διαφωνώ 80%
|
Εμπιστεύομαι τον δήμο
|
ούτε συμφωνώ
- ούτε διαφωνώ
42%
|
ούτε συμφωνώ
- ούτε διαφωνώ
41%
|
Εμπιστεύομαι την Εκκλησία
|
ούτε συμφωνώ
- ούτε διαφωνώ
34%
|
συμφωνώ απόλυτα 33%
|
Εμπιστεύομαι συναδέλφους
|
συμφωνώ 42%
|
ούτε συμφωνώ
- ούτε διαφωνώ
41%
|
Εμπιστεύομαι την επιστήμη
|
συμφωνώ απόλυτα 44%
|
συμφωνώ 35%
|
Εμπιστεύομαι τους φίλους
μου
|
συμφωνώ 44%
|
ούτε συμφωνώ
- ούτε διαφωνώ
43%
|
Εμπιστεύομαι τους
συγγενείς
|
συμφωνώ απόλυτα 42%
|
συμφωνώ 43%
|
Εμπιστεύομαι τον εαυτό μου
|
συμφωνώ απόλυτα 52%
|
συμφωνώ απόλυτα 74%
|
Εμπιστεύομαι την
οικογένεια
|
συμφωνώ απόλυτα 92%
|
συμφωνώ απόλυτα 85%
|
Αίσθηση ασφάλειας
|
ναι 77%
|
ναι 74%
|
Αποδοχή της
διαφορετικότητας
|
συμφωνώ απόλυτα 36%
|
συμφωνώ 31%
|
Ζω μια ευτυχισμένη ζωή
|
συμφωνώ 52%
|
συμφωνώ 31,5 %
|
Αισθάνομαι πετυχημένος/η
|
συμφωνώ απόλυτα 49%
|
συμφωνώ απόλυτα 39%
|
Εθελοντισμός
|
ναι 59%
|
ναι 50%
|
Συμμετοχή σε τοπικό
σύλλογο
|
όχι 63%
|
όχι 87%
|
Βοηθώντας τους άλλους, βοηθάμε τον εαυτό μας
|
συμφωνώ απόλυτα 65%
|
συμφωνώ απόλυτα 46%
|
Άτομα στο νοικοκυριό
|
Μ.Ο. 2,8
|
Μ.Ο. 3,2
|
Αστικό παρελθόν
|
17%
|
6%
|
Οικονομική άνεση
|
4.5% έχουν άνεση
|
0% έχουν άνεση
|
5.
Συμπεράσματα-Προτάσεις
Για πολλά χρόνια το δίπολο
στήριξης οικογένεια-κράτος ειδικά στις
αγροτικές περιοχές εμπόδισε την ανάπτυξη
δικτύων και συλλογικών δράσεων μεταξύ ομοειδών ή διαφορετικού αντικειμένου επιχειρήσεων και διαμόρφωσε και το χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης και οργανωσιακής
καινοτομίας στις περισσότερες περιοχές της χώρας. Επιπροσθέτως
η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους «άλλους» δημιούργησε μια μορφή επιχειρηματικότητας
στην Ελλάδα η οποία ήταν ευάλωτη στις
θεσμικές παρεμβάσεις και εν πολλοίς
εξαρτώμενη από κρατικές ενισχύσεις.
Σήμερα διαπιστώνουμε ότι καταγράφεται έλλειψη εμπιστοσύνης προς το
Κράτος και την ΕΕ, ένα
αποτέλεσμα αναμενόμενο λόγω της οικονομικής-κοινωνικής-πολιτικής
κρίσης στη χώρα τα τελευταία χρόνια.
Γενικότερα διαπιστώνεται μια αμφισβήτηση παλαιών
οικονομικών-αναπτυξιακών μοντέλων και
παρεμβάσεων του κράτους
σε περιφερειακό επίπεδο. Μπαίνει
λοιπόν στον δημόσιο λόγο
το ζήτημα της προσαρμοστικότητας περιοχών σε ασταθείς συνθήκες μέσα από εναλλακτικές προτάσεις επιχειρηματικότητας
και
δικτύωσης και όχι μιας κρατικοδίαιτης, ευρωπαϊκά
στηριζόμενης επιχειρηματικότητας και περιφερειακής ανάπτυξης.
Η έλλειψη
εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς φαίνεται ότι έχει οδηγήσει τους κατοίκους και
τους επιχειρηματίες της περιοχής έρευνας σε πιο προσωποποιημένες σχέσεις και σε
κοινωνικές ανταλλαγές, οι οποίες «χτίζουν» υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης και
κοινωνικό κεφάλαιο μεταξύ ομοίων. Οι γεφυρωτικοί δεσμοί εμπιστοσύνης τίθενται
ως προτεραιότητα πλέον για την καλύτερη συνεργασία, επικοινωνία και διάχυση της
γνώσης και της καινοτομίας μεταξύ του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της
περιοχής. Στο περιθώριο της έρευνας πεδίου τονίστηκε η ανάγκη για νέα σχήματα
επιχειρηματικότητας με έμφαση στη δικτύωση και στη συλλογικότητα πέρα απ’ το
κοντινό δίκτυο της οικογένειας. Το τελευταίο εκτιμάται ότι είναι εφικτό για την
περιοχή αν αναλογιστούμε τα ευρήματα ειδικά με την αξιοποίηση του γυναικείου
δυναμικού της περιοχής, που φαίνεται να έχει ενεργοποιηθεί ή να θέλει να
ενεργοποιηθεί σε επιχειρηματικό επίπεδο και επιζητά την επανεγκαθίδρυση της
εμπιστοσύνης σε ατομικό αλλά και συλλογικό επίπεδο. Φαίνεται λοιπόν οι γυναίκες
να αποτελούν για την περιοχή φορείς μεγαλύτερου γεφυρωτικού κεφαλαίου,
αυξημένης συμμετοχικότητας, επικοινωνίας, εθελοντικής δράσης και αμοιβαιότητας.
Η οικοδόμηση του κοινωνικού κεφαλαίου (ως συλλογικού
αγαθού) μπορεί να αποτελέσει
πληρεξούσιο για την επανατακτικότητα
της τοπικής κοινωνίας και οικονομίας και να άρει τις απειλές της γεωγραφικής απομόνωσης με την ανάπτυξη
του επιχειρηματικού πνεύματος. Η
κοινωνική οικονομία εισάγοντας ακριβώς τις έννοιες της εμπιστοσύνης μέσα σε μια ομάδα, της συμμετοχικότητας, της επικοινωνίας, της εθελοντικής
δράσης και της αμοιβαιότητας. (χαρακτηριστικά που απαιτούν υψηλά αποθέματα κοινωνικού κεφαλαίου) θα μπορούσε να επιτρέψει
την προσαρμογή στις ασταθείς συνθήκες και να αποτελέσει ένα εργαλείο άρσης των
ανισοτήτων σε περιφερειακό επίπεδο. Η εγκαθίδρυση στην περιοχή μηχανισμού υποστήριξης (θερμοκοιτίδας) για την ανάπτυξη και προώθηση
της κοινωνικής επιχειρηματικότητας αναμένεται με ιδιαίτερο
ενδιαφέρον. Ενώ η περαιτέρω διερεύνηση
της σύνδεσης της περιφερειακής ανάπτυξης και της
κοινωνικής επιχειρηματικότητας υπό
το πρίσμα των τοπικών
ιδιαιτεροτήτων και της αγροτικότητας αλλά και μέσα από νέα εργαλεία
μέτρησης του κοινωνικού κεφαλαίου και σύνδεσής
του με τις ασκούμενες περιφερειακές πολιτικές θα μπορούσε
να συμβάλλει περαιτέρω στην ακαδημαϊκή και πολιτική συζήτηση.
Βιβλιογραφία
Bosworth, G.,
(2012), Characterising rural businesses: Tales from the paperman, Journal of
Rural Studies, 28 (4), 499–506.
DeFilippis, J.,
(2001), The myth of social capital in community development, Housing Policy
Debate, 12 (4), 781-806.
Gonzalez-Alvarez,
N., and Solis-Rodriguez, V., (2011), Discovery of entrepreneurial
opportunities: A gender perspective, Industrial Management and Data Systems, 11
(5), 755-775.
Gidarakou, I., Kazakopoulos, L., and Koutsouris,
A., (2008), Tracking empowerment and
participation of young women
farmers in Greece, Research in Rural Sociology and Development, 13, 145-168.
Koutsou, S.,
Partalidou, M., and Ragkos, A., (2014), Young farmers' social capital in
Greece: Trust levels and collective actions, Journal of Rural Studies, 34,
204-211.
Kritsotakis, G.,
Koutis, A. D., Alegakis, A. K., and Philalithis, A. E., (2008), Development of
the social capital questionnaire in Greece, Research in Nursing & Health,
31, 217-225.
Lechner, C., and Dowling, M.,
(2003), Firm networks: external relationships as sources for the growth and
competitiveness of entrepreneurial firms, Entrepreneurship & Regional
Development 15 (1), 1-26.
Lin, N., (2000), Inequality in Social Capital, Contemporary
Sociology, 29 (6), 785-795.
Lowndes, V., (2004), Getting On
or Getting By? Women, Social Capital and Political Participation, The British
Journal of Politics & International Relations, 1, 45–64.
Lu, M., (2011), Ad
hoc Regionalsim in Rural Development.
Geographical Review, 101(30),
334-352.
Moyes, D., Whittam, G., and
Ferri, P., (2012), A conceptualisation of the relationship capital of rural
small service firms, Local Economy, 27 (2), 136–151.
Ogunrinola, O., (2011), Social
capital and earnings distribution among female micro- entrepreneurs in rural
Nigeria, African Journal of Economic and Management Studies, 2 (1), 94-113.
Onyx, J., and Bullen, P.,
(2000), Measuring Social Capital in Five Communities, The Journal of Applied
Behavioral Science, 36, 23-42.
Townsend, L, Wallace, C.,
and Norman, T., (2016), Building Virtual Bridges: How
Rural Micro- Enterprises Develop Social Capital
in Online and Face-to-Face
Settings, Sociologia Ruralis, 56,
29-47.
Trigilia, C., (2001), Social
Capital and Local Development, European Journal of Social Theory, 4, 427-442.
Ελληνική Στατιστική Αρχή,
(2011), Γενική απογραφή πληθυσμού
http://www.statistics.gr/el/ 2011-census-pop-hous.
Καραμέτου, Π., και
Αποστολόπουλος, Κ., (2010), Κοινωνικό Κεφάλαιο και Περιφερειακή Ανάπτυξη,
Πρακτικά 16ου Επιστημονικού Συνέδριου
Συνδέσμου Ελλήνων Περιφερειολόγων, Η περιφερειακή διάσταση της νέας στρατηγικής
Ευρώπη 2020, Αθήνα, 97-106.
Παρασκευόπουλος, Ι. Χ.,
(2006), Κοινωνικό κεφάλαιο και δημόσια πολιτική στην Ελλάδα, Επιστήμη και
Κοινωνία, Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, 16, 69-105.
Τσούνης, A., και Σαράφης, Π.,
(2016), Κοινωνικό Κεφάλαιο: Μια Απόπειρα Εννοιολογικής Οριοθέτησης του Όρου, Το
βήμα των κοινωνικών επιστημών, Τόμος ΙΖ (66), 141-171.
Relational
and gender dimensions of social capital in a rural area: A contribution to the
regional development and entrepreneurship debate
Maria Partalidou
Assistant Professor of Aristotle University of
Thessaloniki, Greece Faculty of Agriculture, Laboratory of Agricultural
Extensions & Rural Sociology
Marios
Trigkas
Assistant Professor Professor of Aristotle University of
Thessaloniki, Greece Faculty of Forestry and Natural Environment, Laboratory of
Forest Economics
mtrigkas@for.auth.gr
Abstract
Regional development seeks to
embed social capital endowments into the tool kit of concepts and policies used
by rural areas. Research suggests that the interpretation of differences in the
attitudes of people and local development is rooted on the theoretical
framework of Social Capital. The latter allows the co-operation of many local
actors, increases entrepreneurship and empowers rural dwellers amidst an
inconsistent environment with volatile conditions. In this paper, we advocate
the results of field study research on a mountainous rural area in Greece. We
tried to measure several proxies of social capital (trust but also other
indicators such as participation in community life, voluntarism and social
interactions, sense of safety, tolerance and values of life) in order to
articulate on the relational and gender dimension of social capital in the area
but also to raise issues of entrepreneurial activity. The results of our
research argue the importance of networks and trust as a proxy of social
innovation and entrepreneurial potential, especially amidst the economic
crisis. Local communities appear to be showing signs of resilience and high
levels of trust and social capital, despite all the contemporary drawbacks.
Especially local women entrepreneurs seem to be more resilient by building a
bridging social capital.
Keywords: Trust,
Women entrepreneurs, Entrepreneurship.
