Καταγραφή του πεδίου της Κοινωνικής και
Αλληλέγγυας Οικονομίας στην Ελλάδα - Μια συνοπτική επισκόπηση και ανάλυση των
βασικών δεικτών
Εισαγωγή
Με το πέρασμα κάποιων χρόνων από
την αρχική οριοθέτηση της κοινωνικής επιχειρηματικότητας μέσω του Ν.4019/2011 και έχοντας κάποια πρώτα δείγματα
από το Ν.4430/2016 για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία (Κ.ΑΛ.Ο.), μπορούν
πλέον να εξαχθούν ορισμένα γενικά συμπεράσματα για την έως τώρα πορεία του
χώρου. Η ετήσια έκθεση 2018 που παρουσιάστηκε από την Ειδική Γραμματεία
Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας, καθώς και τα πιο πρόσφατα αποτελέσματα
καταγραφής του πεδίου που παρουσιάστηκαν τον Απρίλιο 2019 στο πλαίσιο Διημερίδας
για τα Κέντρα Στήριξης Κ.ΑΛ.Ο., αποτελούν τα πλέον πρόσφατα δημοσιευμένα στοιχεία
για τους φορείς Κ.ΑΛ.Ο. στην Ελλάδα. Παρακάτω παρουσιάζονται τα βασικά αυτά στοιχεία
και αποτυπώνονται ορισμένα συνοπτικά συμπεράσματα .
1. Αριθμός φορέων - Περιφερειακή
Κατανομή
Με βάση την τελευταία δημοσιευμένη
καταχώρηση στο μητρώο Κ.ΑΛ.Ο. τον Ιανουάριο 2019 ο συνολικός αριθμός των φορέων
Κ.ΑΛ.Ο. ανέρχεται σε 1.316. Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια υπήρξε μια
συνεχόμενη αυξητική τάση του αριθμού τους, ειδικά μετά το Ν.4430/2016. Η
προσμονή ενός πακέτου μέτρων υποστήριξης του χώρου αλλά και η ανακοίνωση
λειτουργίας του Ταμείου Κοινωνικής Οικονομίας δημιούργησαν υψηλές προσδοκίες
και πιθανώς να ενίσχυσαν περαιτέρω την αυξητική αυτή τάση. Παρόλα αυτά για την
καλύτερη αξιολόγηση του πεδίου, πρέπει να
εστιάσουμε στους ενεργούς φορείς και όχι απλά σε όσους είναι
εγγεγραμμένοι στο μητρώο.
Για το λόγο αυτό η Ειδική
Γραμματεία Κ.ΑΛ.Ο., καταγράφει τον αριθμό των ενεργών φορέων, δηλαδή όσων
υπέβαλαν ετήσιες εκθέσεις στο μητρώο Κ.ΑΛ.Ο. Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι
ενδέχεται να υπάρχουν φορείς οι οποίοι δεν υπέβαλαν Ετήσια Έκθεση για κάποιο
έτος. Συνεπώς ο αριθμός των ενεργών φορέων Κ.ΑΛ.Ο. μπορεί να είναι μεγαλύτερος από τον
αριθμό αυτών που χαρακτηρίζονται ως ενεργοί με κριτήριο την υποβολή Ετήσιας
Έκθεσης. Από την άλλη πλευρά , αξίζει να σημειωθεί ότι η Ειδική Γραμματεία
συνυπολογίζει στους ενεργούς φορείς και 110 φορείς οι οποίοι είχαν μηδενικό
ετήσιο κύκλο εργασιών (18% του συνόλου), αλλά υπέβαλαν σχετική Ετήσια Έκθεση.
Για την ανάγκη της παρούσας ανάλυσης θα βασιστούμε στο συνολικό αριθμό ενεργών
όπως δηλώνεται από την Ειδική Γραμματεία, ο οποίος για το 2017 ανήλθε σε 609.
Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι σημειώθηκε μια μεγάλη
αύξηση σε σχέση με το 2016 όταν ο αριθμός ανερχόταν σε 374. Πιθανότατα ο νέος
Νόμος 4430/2016 που βγήκε προς το τέλος του 2016, να έπαιξε ρόλο σε αυτή την
αύξηση, καθώς πέραν από την καλύτερη οριοθέτηση του πεδίου, την εισαγωγή
ορισμών και το άνοιγμα σε σχέση με τη νομική μορφή, παρείχε και ένα εύρος
υποστηρικτικών μέτρων ενίσχυσης, τα οποία ανακοινώθηκαν για το μέλλον. Τα
προηγούμενα έτη ο αριθμός ενεργών φορέων κυμαινόταν σε 335 για το έτος 2015,
214 για το έτος 2014, 44 για το έτος 2013 και 2 για το έτος 2012.
Σε σχέση με την περιφερειακή κατανομή
των φορέων Κ.ΑΛ.Ο. στην Περιφέρεια Αττικής δραστηριοποιείται το 42% και στην
Περιφέρεια Κ. Μακεδονίας το 13%. Ακολουθούν οι Περιφέρειες Πελοποννήσου, Κρήτης
και Θεσσαλίας με 7% και η Περιφέρεια Αν. Μακεδονίας και Θράκης με 6%. Μικρότερη
συμμετοχή έχουν οι Περιφέρειες Δ. Ελλάδας (5%) Ν. Αιγαίου (4%) Στερεάς Ελλάδας
(3%) Ιονίων Νήσων και Ηπείρου (2%) Δ. Μακεδονίας και Β. Αιγαίου (1%). Τα
αποτελέσματα αυτά σχετίζονται σε γενικές γραμμές με τα πληθυσμιακά
χαρακτηριστικά των περιφερειών, με εξαίρεση την Περιφέρεια Αττικής που είναι ενισχυμένη
κατά 7 μονάδες σε σχέση με το 35% που αντιστοιχεί στον πληθυσμό της περιφέρειας.
Αυτό πιθανώς αιτιολογείται λόγω των δυνατοτήτων και ευκαιριών που δίνονται στην
πρωτεύουσα της χώρας, της ευκολότερης πρόσβασης στην ενημέρωση για τον τομέα,
αλλά και της ταχύτερης επίλυσης ζητημάτων στο Μητρώο Κ.ΑΛ.Ο. μέσω της φυσικής
παρουσίας.
2. Οικονομικά
Στοιχεία - Απασχόληση
Ο συνολικός ετήσιος κύκλος εργασιών
όλων των φορέων Κ.ΑΛ.Ο. για το 2017 διαμορφώθηκε σε 31.646.526 €, δηλαδή
τριπλασιάστηκε από 10.112.036 € το 2016! Η μεγάλη αυτή άνοδος, φαίνεται ότι
οφείλεται εν μέρει στη συνολική αύξηση του τζίρου των υφιστάμενων φορέων, αλλά
κυρίως στην εγγραφή φορέων άλλων νομικών μορφών στο μητρώο Κ.ΑΛ.Ο., οι οποίοι
σημείωναν ιδιαίτερα υψηλούς τζίρους. Μεγαλύτερος κύκλος εργασιών εμφανίζεται
συνολικά στην Περιφέρεια Αττικής (50,1%), ενώ εντυπωσιακό είναι ότι η
Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου σημειώνει το 21,2%, του συνολικού εθνικού ετήσιου
κύκλου εργασιών, παρά το γεγονός ότι έχει μόλις 6 εγγεγραμμένους ενεργούς
φορείς Κ.ΑΛ.Ο. , δείγμα ότι ένας ή περισσότεροι από τους φορείς αυτούς
σημειώνουν πολύ υψηλούς κύκλους εργασιών.
Από τους 609 φορείς που
καταμετρήθηκαν από την Ειδική Γραμματεία ως ενεργοί, η πλειοψηφία δηλαδή 256
(42%) είχαν ετήσιο κύκλο εργασιών από 1 - 10.000 €, 67 φορείς (11%) 10.001-
20.000 €, 36 φορείς (6%) 20.001-30.000 €
, 24 φορείς (4%) 30.001 - 40.000 €, 18 φορείς (3%) 40.001 - 50.000 € και 97
φορείς (16%) ετήσιο κύκλο εργασιών άνω των 50.000 €. Όπως προαναφέρθηκε 110
φορείς (18%) που καταμετρήθηκαν στους ενεργούς φορείς είχαν μηδενικό ετήσιο
κύκλο εργασιών. Είναι εμφανές ότι στην πλειοψηφία τους οι φορείς Κ.ΑΛ.Ο. είναι
μικρά συλλογικά και συνεργατικά εγχειρήματα με σχετικά χαμηλούς τζίρους.
Για τη νομική μορφή των φορέων με κύκλο εργασιών άνω των 50.000 € (96
φορείς συνολικά) σημειώνεται ότι το 70,8% είναι ΚοινΣΕπ Συλλογικής και
Κοινωνικής Ωφέλειας, το 14,6% είναι ΚΟΙΣΠΕ, το 8,3% είναι φορείς του Ειδικού
Μητρώου Φορέων Κ.ΑΛ.Ο. (Αστικές εταιρείες των αρ. 741 Α.Κ. και Αστικοί
Συνεταιρισμοί του Ν. 1667/1986), το 4,2% είναι ΚοινΣΕπ Ένταξης και το 2,1%
είναι Συνεταιρισμοί Εργαζομένων. Το ποσοστό των ΚΟΙΣΠΕ και των φορέων Ειδικού
Μητρώου (δηλαδή φορέων Κ.ΑΛ.Ο. πλην Κοινσεπ και Συνεταιρισμών Εργαζομένων) είναι
συγκριτικά υψηλό σε σχέση με τον συνολικό αριθμό τους, επομένως οι φορείς αυτοί
σημειώνουν αναλογικά μεγαλύτερους τζίρους.
Όσον αφορά στην κερδοφορία τους,
στην πλειοψηφία τους οι ενεργοί φορείς Κ.ΑΛ.Ο. δεν εμφανίζουν σημαντικά κέρδη ή
σημαντικές ζημιές. Τα έσοδα, είτε υπερκαλύπτουν ελαφρά τα έξοδα, είτε υπάρχουν
μικρές ζημίες. Το 2017 τα έσοδα των ενεργών φορέων έφτασαν τα 31,6 εκ. € και τα
έξοδα τους τα υπερκέρασαν κατά 1.397.302 εκ. €. Γενικότερα, όσον αφορά την
κερδοφορία των ενεργών φορέων για το έτος 2017 δεν αποτυπώνονται στο πεδίο της
Κ.Α.Λ.Ο ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Πιο
αναλυτικά, το έτος 2017 το 14,8% των ενεργών φορέων Κ.ΑΛ.Ο. σημείωσαν μηδενικά
κέρδη, το 34,8% του συνόλου των ενεργών φορέων σημείωσαν ζημίες από 0,1 έως
5.000 ευρώ και το 8,2% των φορέων σημείωσαν ζημίες από 5.000 έως 10.000 ευρώ. Όσον
αφορά τους κερδοφόρους φορείς το 24,1% του συνόλου των ενεργών φορέων Κ.Α.Λ.Ο.,
εμφανίζει κέρδη μέχρι 5.000 ευρώ, ενώ το 3,6% του συνόλου των ενεργών φορέων
παρουσιάζει κέρδη από 5.000 έως 10.000 ευρώ το έτος 2017.
Σε σχέση με την απασχόληση
παρατηρούμε ότι οι ετήσιες μονάδες εργασίας ανέρχονται σε 1.155, εκ των οποίων
οι 266 αφορούν εργαζόμενους από ευάλωτες κοινωνικά ομάδες. Διαπιστώνεται ότι ο
αριθμός εργαζομένων είναι σχετικά μικρός και κυμαίνεται κατά μέσο σε 1,9 ανά
φορέα.
3. Κατανομή
ενεργών φορέων ανά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας
Ένας
από τους στόχους της Ειδικής Γραμματείας Κ.ΑΛ.Ο. ήταν η διάχυση των φορέων σε όλους
τους κλάδους της οικονομικής δραστηριότητας. Σε μεγάλο βαθμό αυτό έχει
επιτευχθεί καθώς παρατηρείται ένα πολύ μεγάλο εύρος οικονομικών δραστηριοτήτων
των φορέων Κ.ΑΛ.Ο. Συγκεκριμένα, από τους 609 ενεργούς φορείς, η πλειονότητα 78
φορείς (13%) δραστηριοποιείται στις Υπηρεσίες Εστίασης, ακολουθούν η Εκπαίδευση
47 (8%), οι Δραστηριότητες Οργανώσεων 45 (7%), το Λιανικό Εμπόριο 39 (6%), το
Χονδρικό Εμπόριο 34 (6%), οι Διοικητικές Δραστηριότητες Γραφείου 33 (5%), οι
Δραστηριότητες Κεντρικών Γραφείων-Παροχής Συμβουλών Διαχείρισης 29 (5%), οι
Δημιουργικές Δραστηριότητες Τέχνες και Διασκέδαση, οι Δραστηριότητες Κοινωνικής
Μέριμνας Χωρίς Παροχή Καταλύματος και οι Αθλητικές Δραστηριότητες-Δραστηριότητες
Διασκέδασης και Ψυχαγωγίας με συμμετοχή 4% έκαστος κλάδος, οι Δραστηριότητες
Ανθρώπινης Υγείας, οι Δραστηριότητες Παροχής Υπηρεσιών σε Κτίρια και
Εξωτερικούς Χώρους, οι Άλλες Μεταποιητικές Δραστηριότητες με συμμετοχή 3%
έκαστος κλάδος, ενώ ακολουθούν και άλλοι κλάδοι με μικρότερο αριθμό φορέων.
Οι ετήσιοι κύκλοι εργασιών ανά κλάδο
είναι σχετικά μοιρασμένοι, με εξαίρεση τις δραστηριότητες βοήθειας με παροχή
καταλύματος, όπου αν και εκεί δραστηριοποιούνται μόλις 4 φορείς ο συνολικός
ετήσιος κύκλος εργασιών ανέρχεται σε 10.627.342 (μέσος όρος ανά επιχείρηση
2.656.835€), δηλαδή στο 1/3 του τζίρου του συνόλου όλων των φορέων. Υψηλούς
αναλογικά τζίρους εμφανίζουν ακόμη ο κλάδος επιστημονικής έρευνας και ανάπτυξης
με 290.093€ μ.ο. ανά επιχείρηση και ο
κλάδος παροχή υπηρεσιών σε κτίρια και
εξωτερικούς χώρους με 117.768€ μ.ο. ανά επιχείρηση
4.Συμπεράσματα
Με
δεδομένο ότι οι φορείς Κ.ΑΛ.Ο. ξεκίνησαν να λειτουργούν κατά τη διάρκεια της
οικονομικής κρίσης και ακόμη βρίσκονται στα πρώτα χρόνια λειτουργίας τους, θα
χρειαστεί πιθανώς να δοθεί μια μεγαλύτερη πίστωση χρόνου, προτού εξαχθούν
κάποια τελικά συμπεράσματα για τη δυναμική που έχουν αναπτύξει και για τις
προοπτικές του χώρου. Είναι σαφές ότι τα τελευταία χρόνια έχει σημειωθεί μια
αυξητική τάση σε όλα τα μεγέθη. Το θεσμικό πλαίσιο, ο Ν.4430/2016 και οι
προσδοκίες ενίσχυσης της Κ.ΑΛ.Ο. , συνέβαλαν θετικά στο να υπάρχει μια εκθετική
τάση αύξησης του αριθμού των εγγεγραμμένων φορέων στο μητρώο, αν και ο αριθμός
ενεργών φορέων είναι αρκετά χαμηλότερος. Εάν ως ενεργούς φορείς θεωρήσουμε όσους
έχουν υποβάλει ετήσια έκθεση στο μητρώο Κ.ΑΛ.Ο. και έχουν εμφανίσει θετικό ετήσιο κύκλο εργασιών , δηλαδή όσους έχουν εισπράξει
τουλάχιστον 1 €, τότε το ποσοστό των ενεργών δεν ξεπερνά το 40% των
εγγεγραμμένων φορέων.
Πολλοί
φορείς που είχαν συσταθεί με το Ν.4019/2011 διεγράφησαν, συγκεκριμένα 233
φορείς του Ν.4019/2011 διεγράφησαν αυτοδικαίως μετά τη λήξη της σχετικής
προθεσμίας υποβολής (31/10/2017) των αιτήσεων μετάπτωσης ως φορείς του
Ν.4430/2016, ενώ αρκετοί είχαν διαγραφεί και κατά τα προηγούμενα έτη. Ορισμένοι
φορείς ιδρύονται έχοντας ως βασικό στόχο τα πιθανά μέτρα στήριξης και τις
μελλοντικές δυνητικές χρηματοδοτήσεις, χωρίς να έχουν ένα σαφές επιχειρηματικό
πλάνο που θα τους καταστήσει αυτοδύναμους και βιώσιμους. Στην περίπτωση του
Ν.4430/2016 η ανακοίνωση λειτουργίας του Ταμείου Κοινωνικής Οικονομίας, μπορεί
να προσέλκυσε και ορισμένους αντίστοιχους φορείς, όμως είναι σημαντικό ότι ο
αριθμός των ενεργών φορέων αυξάνεται συνεχώς. Οι φορείς αυτοί έχουν ήδη
προσδώσει μια αρχική δυναμική στο πεδίο και μπορεί μελλοντικά να προσδώσουν
ακόμη μεγαλύτερη.
Από
τα δεδομένα που παρουσιάστηκαν είναι σαφές, ότι φορείς άλλης νομικής μορφής (πλην
Κοινσεπ) που πληρούσαν τα κριτήρια των φορέων Κ.ΑΛ.Ο. σύμφωνα με το Ν.4430/2016
και εγράφησαν στο σχετικό μητρώο, ανέβασαν τους οικονομικούς δείκτες του πεδίου.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο κλάδος δραστηριότητες βοήθειας με παροχή καταλύματος,
με μόλις 4 ενεργούς φορείς, εκ των οποίων οι 3 φορείς είναι αστικές εταιρίες
του αρ. 741 Α.Κ., δημιούργησε 275,5 Ετήσιες Μονάδες Εργασίας, δηλαδή περίπου το
24% όλων των ετήσιων μονάδων εργασίας του συνόλου όλων των φορέων Κ.ΑΛ.Ο. και
10.627.342 € ετήσιο κύκλο εργασιών λίγο πάνω από 33% του συνόλου! Επηρέασαν
επομένως δυσανάλογα το σύνολο των φορέων Κ.ΑΛ.Ο. που χαρακτηρίζονται ως πολύ
μικρές επιχειρήσεις με την πλειοψηφία να σημειώνει τζίρους κάτω των 20.000 €
και μικρό αριθμό εργαζομένων που κυμαίνεται κοντά στις 2 ετήσιες μονάδες
εργασίας.
Ο
κλάδος της εστίασης διαθέτει την πλειονότητα των φορέων Κ.ΑΛ.Ο. με 13%,
έχοντας αυξητική τάση σε σχέση με τα
προηγούμενα χρόνια. Διαφαίνεται ότι υπάρχει μια μεγάλη διασπορά σε πολλούς
κλάδους και κάθε χρόνο η Κ.ΑΛ.Ο. εμφανίζεται και σε νέους κλάδους οικονομικής
δραστηριότητας φτάνοντας πλέον τους 51 κλάδους έναντι μόλις 28 το 2016.
Επομένως ο στόχος αυτός μοιάζει να έχει επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό. Ορισμένοι
κλάδοι φαίνονται να κυριαρχούν, καθώς για παράδειγμα στις ετήσιες μονάδες
εργασίας το 56% των θέσεων βρίσκονται σε 3 κλάδους, δηλαδή δραστηριότητες
βοήθειας με παροχή καταλύματος, υπηρεσίες εστίασης και παροχή υπηρεσιών σε
κτίρια και εξωτερικούς χώρους. Στον τελευταίο κλάδο δραστηριοποιούνται
ιδιαίτερα Κοισπε και Κοινσεπ Ένταξης που σε γενικές γραμμές είναι ενεργοί
φορείς, με σημαντική οικονομική δραστηριότητα για τα δεδομένα του πεδίου.
Η
δημιουργία των Κέντρων Στήριξης Κ.ΑΛ.Ο. αποτελούν ένα σημαντικό μέτρο για την
περαιτέρω ενίσχυση του χώρου, ενώ ταυτόχρονα μέσω των Κέντρων αυτών θα
μπορέσουν να συλλεχθούν περισσότερες πρωτογενείς πληροφορίες για τους φορείς
Κ.ΑΛ.Ο. Παράλληλα θα επιτευχθεί μεγαλύτερη διάχυση της έννοιας της κοινωνικής
οικονομίας και της κοινωνικής επιχειρηματικότητας σε μεγαλύτερο εύρος κόσμου.
Οποιαδήποτε περαιτέρω ενίσχυση του πεδίου μέσω του Ταμείου Κοινωνικής
Οικονομίας ή άλλων πόρων θα πρέπει να προϋποθέτει την ορθή οριοθέτηση του
πεδίου και πιθανώς θα έπρεπε να συνδεθεί και με το κοινωνικό αποτύπωμα των
φορέων. Ένα εργαλείο αποτύπωσης κοινωνικού αντικτύπου βρίσκεται στην ιστοσελίδα
της Ειδικής Γραμματείας Κ.ΑΛ.Ο., αν και ο στόχος του στη φάση αυτή είναι απλώς
να βοηθήσει τους φορείς να αποτυπώσουν το κοινωνικό τους αντίκτυπο και να έχουν
ένα βασικό πρότυπο στο οποίο να μπορούν να απευθύνονται.
Συμπερασματικά
διαφαίνεται ότι τα οικονομικά μεγέθη αν και εξακολουθούν να είναι μικρά έχουν μια
αυξητική τάση. Οι φορείς άλλων νομικών μορφών που προϋπήρχαν και εγγράφησαν ως
φορείς Κ.ΑΛ.Ο., καθώς και το άνοιγμα σε περισσότερους κλάδους της οικονομίας
έδωσαν μια περαιτέρω δυναμική στο πεδίο. Όλα τα παραπάνω στοιχεία που
παρατέθηκαν , θα πρέπει να κριθούν υπό το πρίσμα των αρχών της Κ.ΑΛ.Ο., δηλαδή
της συνεργασίας, της συλλογικότητας, της προσφοράς και της προτεραιοποίησης της
κοινωνίας έναντι του ατόμου. Η δημιουργία κοινωνικής και συλλογικής ωφέλειας
αποτελούν βασικό στόχο των φορέων Κ.ΑΛ.Ο. και η συνολική μέτρηση της πορείας
του χώρου δε μπορεί να περιοριστεί αποκλειστικά στους ετήσιους κύκλους
εργασιών, στην κερδοφορία και στη δημιουργία θέσεων απασχόλησης όπως θα γινόταν
σε συμβατικές επιχειρήσεις. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν είναι απαραίτητο να
επιτευχθούν καλύτερα οικονομικά αποτελέσματα, που θα δώσουν μεγαλύτερη δυναμική
στο χώρο και θα δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας. Κλείνοντας γίνεται σαφές
ότι σε μια μελλοντική προσπάθεια καταγραφής του πεδίου θα ήταν πολύ χρήσιμο να
επιχειρηθεί μια αποτύπωση του κοινωνικού αντίκτυπου των φορέων Κ.ΑΛ.Ο. Αυτό αποτελεί
αναμφισβήτητα ένα δύσκολο εγχείρημα, αλλά θα είναι αναγκαίο προκειμένου να
οριοθετηθεί καλύτερα το πεδίο και ταυτόχρονα να αναδείξει στο ευρύ κοινό την
κοινωνική του διάσταση.
Γιάννης
Βήκας,
Διδάκτωρ Χαροκοπείου Πανεπιστημίου
Αρχισυντάκτης
Περιοδικού Κοινωνική Οικονομία ΙΣΕΜ
