D. Hiez και Ιφ. Δουβίτσα: Το συνεταιριστικό δίκαιο στο επίκεντρο

Μοντεβιδέο, 16-18 Νοεμβρίου 2016

των David Hiez¹ και Ιφιγένειας Δουβίτσα²

Στο Μοντεβιδέο της Ουρουγουάης πραγματοποιήθηκαν αρκετές εκδηλώσεις με αντικείμενο το συνεταιριστικό δίκαιο στα πλαίσια της 4^ης Συνόδου Συνεταιρισμών της Λατινικής Αμερικής (IVth Co-operative Summit of the Americas), και ειδικότερα το 2^ο Ηπειρωτικό Κογκρέσο στο Συνεταιριστικό Δίκαιο (IInd Continental Congress on Co-operative Law), καθώς και το 1ο Διεθνές Φόρουμ στο Συνεταιριστικό Δίκαιο ( Ιst International Forum on Co-operative Law), υπό τη διοργάνωση της Επιτροπής Δικαίου της Διεθνούς Συνεταιριστικής Ένωσης.

Ευχάριστη έκπληξη (ιδίως για έναν νομικό από την Ευρώπη) αποτέλεσε η υψηλή προσέλευση κοινού στα άνω συνέδρια. Oι συμμετέχοντες ανήλθαν γύρω στους 140, ήταν δε κυρίως δικηγόροι αλλά και καθηγητές, νέοι ερευνητές, εργαζόμενοι στους συνεταιρισμούς και δημόσιοι λειτουργοί από διάφορες περιοχές της Λατινικής Αμερικής, του Καναδά, του Ισραήλ και της Ευρώπης. Οι παραβρισκόμενοι, σχεδόν στο σύνολο τους, παρακολούθησαν τόσο το Κογκρέσο όσο και το Φόρουμ, ορισμένοι δε εξ αυτών ήταν και εισηγητές. Η αυξημένη παρουσία νέων νομικών και δικηγόρων θεωρήθηκε ως πολλά υποσχόμενη για την ανάπτυξη του κλάδου του συνεταιριστικού δικαίου στο μέλλον. 

Η παράλληλη διεξαγωγή των δυο νομικών συνεδρίων ήταν εξαιρετικά ωφέλιμη για δυο λόγους. Πρώτον, επέτρεψε την διοργάνωσή τους με κοινές προσπάθειες και παρουσία της πολυάριθμης προσέλευσης των λατινοαμερικάνων νομικών. Όσον αφορά τη χρηματοδότηση, υπήρξε μια περιορισμένη αμοιβαία συνδρομή αλλά πιο σημαντική ήταν η γενναιόδωρη στήριξη της Διεθνούς Συνεταιριστικής Ένωσης της Λατινικής Αμερικής (International Cooperative Association of Americas) και της Συνεταιριστικής Συνομοσπονδίας της Ουρουγουάης (CUDECOOP). Οι τελευταίες παρείχαν τις αίθουσες και την υπηρεσία μετάφρασης από τα ισπανικά στα αγγλικά και αντίστροφα καθ’ όλη τη διάρκεια των συνεδρίων, ενώ έθεσαν μικρό κόστος συμμετοχής. Αυτό επετεύχθη κυρίως χάριν στις δημόσιες σχέσεις και ενέργειες του Hagen Henrÿ  (Προέδρου της Επιτροπής Δικαίου της Διεθνούς Συνεταιριστικής Ένωσης) και του Dante Cracogna (Προέδρου της Περιφερειακής Επιτροπής Δικαίου της Διεθνούς Συνεταιριστικής Ένωσης Λατινικής Αμερικής). Η ανάληψη ανάλογων πρωτοβουλιών υπέρ της έρευνας και από μεριάς των ευρωπαϊκών συνεταιρισμών αποτέλεσε κοινό όραμα των συμμετεχόντων από την Ευρώπη.

Δεύτερον, η άνω συνεργασία είχε και επιστημονικά οφέλη. Αντί για την διοργάνωση δυο συνεδρίων, το ένα λατινοαμερικανικό - το άλλο διεθνές, που θα εκτυλίσσονταν διαδοχικά ή παράλληλα, οι επιμέρους συνεδριάσεις ήταν είτε μικτές είτε κοινές. Το δε αποτέλεσμα ήταν  ιδιαίτερα καρποφόρο: δόθηκε η ευκαιρία στους παραβρισκόμενους να μάθουν περισσότερα για την έρευνα στο λατινοαμερικανικό και διεθνές συνεταιριστικό δίκαιο και να διεξάγουν έναν γόνιμο διάλογο. Οι συνεδριάσεις στο σύνολό τους ήταν ενδιαφέρουσες, ενώ διεξάγονταν σε οικεία ατμόσφαιρα. 

Εν γένει, οκτώ συνεδριάσεις έλαβαν χώρα: τρεις του λατινοαμερικανικού Κογκρέσου (το acto cooperative/συνεταιριστικές πρακτικές-συναλλαγές, η ρύθμιση των χρηματοπιστωτικών και τραπεζικών συνεταιρισμών, ο έλεγχος των συνεταιρισμών), δυο του Διεθνούς Φόρουμ (συνεταιριστικό δίκαιο και συνεταιριστικές αρχές, συνεταιριστικό δίκαιο και οικονομία) και τρεις κοινές συνεδριάσεις (οι συνεταιρισμοί υπό το συνταγματικό δίκαιο, φορολόγηση των συνεταιρισμών, εργατικοί συνεταιρισμοί).

Καθώς η ανάπτυξη όλων των θεματικών του συνεδρίου θα καθιστούσε την παρούσα έκθεση μακροσκελή,  μπορεί κανείς να επισκεφτεί τον παρακάτω σύνδεσμο για να ενημερωθεί για το πρόγραμμα των συνεδρίων (http://ica.coop/en/events/1st-international-forum-co-operative-law)

Θα επικεντρωθούμε, παρόλα αυτά, σε ορισμένα σημεία. Ο προσκεκλημένος ομιλητής που κήρυξε και την έναρξη εργασιών των δυο συνεδρίων ήταν ο Hagen Henrÿ,  ο πιο διακεκριμένος συγκριτικολόγος του συνεταιριστικού δικαίου εδώ και χρόνια. Στην ομιλία του αναφέρθηκε στο συνεταιριστικό δίκαιο στον 21^ο αιώνα και κατέγραψε τα μείζονα σύγχρονα ερωτήματα του συγκεκριμένου αυτού κλάδου του δικαίου. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες θεματικές για έναν νομικό από την Ευρώπη ήταν η αφορώσα το λεγόμενο acto cooperativo, που θα μεταφράζαμε ως «συνεταιριστικές πρακτικές-συναλλαγές». Εμπνευσμένo από το ισπανικό δίκαιο, το acto cooperativo αναπτύχθηκε την δεκαετία του ’60 από την λατινοαμερικανική θεωρία, τη σχετική νομολογία και νομοθεσία, αποτελεί δε σήμερα έναν βασικό πυλώνα του συνεταιριστικού δικαίου. 

Όπως έγινε αντιληπτό, το acto cooperativo αναφέρεται στις πρακτικές εκείνες που διέπουν τη σχέση μεταξύ του συνεταιρισμού και του κάθε συνεταιριστή. Φέρεται να αποτελεί τον αντίποδα της αρχής περί διττής ιδιότητας που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη. Πράγματι, αντί να παρουσιάζονται δύο διαφορετικές ιδιότητες, δυο σχέσεις, (εκείνη του μεριδιούχου και εκείνη του χρήστη των συνεταιριστικών υπηρεσιών), το acto cooperativo συνθέτει τις δυο πλευρές του ίδιου νομίσματος. Ο συνεταιριστής δεν είναι «διχασμένη προσωπικότητα», αλλά το πρόσωπο εκείνο που η συμμετοχή και χρήση των συνεταιριστικών υπηρεσιών αποτελούν το αποτέλεσμα μιας και μόνο ιδιότητας: εκείνης του μέλους. Αυτή η ιδέα ίσως αποτελεί την απάντηση στα προβλήματα που δημιουργούνται από την αντίληψη περί διττής ιδιότητας. Πράγματι, η αρχή περί διττής ιδιότητας προάγει τη δημιουργία χωριστών συμβατικών σχέσεων για τη χρήση των συνεταιριστικών υπηρεσιών όπως και εργασιακών, δανειακών ή αγοραπωλησίας.

Η δεύτερη ενδιαφέρουσα θεματική του συνεδρίου αφορούσε στον έλεγχο των συνεταιρισμών, ως έναν συνδυασμό συνεταιριστικού ελέγχου και κρατικής εποπτείας. Η διάχυτη επιφυλακτική στάση των συνέδρων έναντι οποιασδήποτε κρατικής επέμβασης οφειλόταν στην ευρέως γνωστή χρησιμοποίηση των συνεταιρισμών για την προώθηση δημοσίων πολιτικών. Η κατάσταση διαφέρει από κράτος σε κράτος, σε ορισμένες δε περιπτώσεις το κράτος εξακολουθεί να είναι ο ελεγκτής. Την αντίθεσή τους εξέφρασαν ορισμένοι νομικοί καταλήγοντας σε μια ευρεία αμφισβήτηση της αρχής εξωτερικού έλεγχου καθεαυτής, υποστηρίζοντας ότι τα μέλη είναι εκείνα που νομιμοποιούνται να ελέγχουν τον συνεταιρισμό. Εν τούτοις, οι περισσότεροι εισηγητές τάχθηκαν υπέρ του έλεγχου, υπό την προϋπόθεση ότι έστω και έμμεσα η διεξαγωγή του θα βρίσκεται υπό την ευθύνη του συνεταιρισμού.

Παράλληλα, οι συνεταιριστικές τράπεζες ήταν ένα ακόμη αντικείμενο στο οποίο δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση και ασκήθηκε ομόφωνη κριτική στην ομοιογένεια των ρυθμίσεων μεταξύ καπιταλιστικών και συνεταιριστικών τραπεζών. Η κριτική αυτή ορισμένες φορές συνοδευόταν και από την άποψη ότι δεν θα πρέπει να εφαρμόζονται στις αναπτυσσόμενες χώρες, ρυθμίσεις που αναπτύχθηκαν στις βόρειες (ανεπτυγμένες) χώρες.

Από την άλλη πλευρά, οι περισσότερες εισηγήσεις των νομικών εκτός Λατινικής Αμερικής, οι οποίοι και υπολείπονταν αριθμητικά, έθιγαν - είτε άμεσα είτε έμμεσα – τις συνεταιριστικές αρχές και τη σχέση τους με το συνεταιριστικό δίκαιο, υπό εθνική και συγκριτική προοπτική. Πέραν αυτού, ένα ακόμη ζήτημα που τους απασχόλησε ήταν οι σχέσεις μεταξύ του συνεταιριστικού δικαίου από τη μια πλευρά και του δικαίου ανταγωνισμού και του φορολογικού δικαίου από την άλλη πλευρά. Με μια εγγύτερη όμως ματιά, θα παρατηρούσε κανείς ότι υπήρχε μια διασπορά των θεμάτων που παρουσιάστηκαν λόγω της διαφορετικής κουλτούρας των ομιλητών. Αυτό είναι και το κέρδος που αποκομίζει κανείς από την συμμετοχή σε τέτοιες εκδηλώσεις, αλλά από την άλλη πλευρά η κοινότητα των νομικών του συνεταιριστικού δικαίου θα μπορούσε να επωφεληθεί από μια μεγαλύτερη συνοχή.

Πέραν των εισηγήσεων, δυο σημαντικές πρωτοβουλίες παρουσιάστηκαν με στόχο τη δημιουργία τεχνικών εργαλείων για να διευκολυνθεί η διεξαγωγή έρευνας στο συνεταιριστικό δίκαιο. Από τη μια πλευρά η Διεθνής Συνεταιριστική Ένωση προετοιμάζει τη δημιουργία μιας βάσης δεδομένων για τις συνεταιριστικές νομοθεσίες. Αυτό το έργο βρίσκεται σε εξέλιξη, με τη συνδρομή του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας και του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας, και με πιθανή την στήριξη της Παγκόσμιας Τράπεζας. Αποτελεί ένα πολλά υποσχόμενο έργο, αν και η δομή και η λειτουργικότητά του παραμένουν ασαφείς (ιδίως ως προς τη δυνατότητα επικαιροποίησης των δεδομένων). Μια δοκιμαστική έκδοση - με την ενσωμάτωση δεδομένων από σαράντα διαφορετικές χώρες - σύντομα θα δημοσιευτεί ηλεκτρονικά. Για το μεσοπρόθεσμο διάστημα, το άνω έργο δεν θα πρέπει να λειτουργήσει ως μια στατική βάση δεδομένων, έτσι ώστε να μπορέσει να ωθήσει σε έναν συνεχή επιστημονικό διάλογο.

Από την άλλη πλευρά, πέντε νομικοί του συνεταιριστικού δικαίου από την Ευρώπη δημιούργησαν το Ius Cooperativum (https://iuscooperativum.org), μια ιστοσελίδα που θα διευκολύνει την συνεργασία και τη διάδοση νέων ιδεών και την ενθάρρυνση διαλόγου μεταξύ των μελετητών του συνεταιριστικού δικαίου. Σε αυτήν την ιστοσελίδα θα φιλοξενηθεί ένας χάρτης με στοιχεία επικοινωνίας δικηγόρων, καθηγητών και ερευνητών του συνεταιριστικού δικαίου, καλύπτοντας τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό χωρών. Η ιστοσελίδα επίσης θα περιέχει πληροφορίες για δικαστικές αποφάσεις, νομοθετικές αναθεωρήσεις, συνέδρια και σχολιασμούς βιβλίων που αφορούν στον κλάδο του συνεταιριστικού δικαίου. Το Ius Cooperativum, πέραν αυτών, σχεδιάζει να ιδρύσει το πρώτο διεθνές περιοδικό συνεταιριστικού δικαίου (International Journal of Cooperative Law), ως μέσο έκφρασης της κοινότητας των νομικών και ανάπτυξης του εν λόγω δικαιικού κλάδου σε παγκόσμια κλίμακα. Η κατασκευή του εν λόγω ιστότοπου είναι πρόσφατη, προϊόν πρωτοβουλίας και προσπαθειών του ακαδημαϊκού χώρου χωρίς καμία συνδρομή φορέων και θεσμών, η δε επιτυχία του εγχειρήματος αυτού θα εξαρτηθεί από το ενδιαφέρον και τη συμμετοχή του κοινού.

Εν κατακλείδι, μέσα από τις τριήμερες εκδηλώσεις στο Μοντεβιδέο πρέπει να υπογραμμιστεί ο υψηλός αριθμός προσέλευσης, καθώς και η ποικιλία των θεματικών και των εισηγήσεων που αναπτύχθηκαν στα δυο συνέδρια. Το τελευταίο καταδεικνύει ότι ο νομικός χώρος αντιλαμβάνεται το συνεταιριστικό δίκαιο εν ευρεία εννοία, μη περιοριζόμενο στο δίκαιο που διέπει την ίδρυση και λειτουργία των συνεταιρισμών αλλά επεκτεινόμενο και στις διατάξεις του εργατικού, του φορολογικού και άλλων δικαιικών κλάδων που εφαρμόζονται στους συνεταιρισμούς. Την λήξη των εργασιών κήρυξε ο Hagen Henrÿ  και ο Dante Cracogna κάνοντας μια σύνθεση των θεματικών που παρουσιάστηκαν. Και οι δυο τόνισαν την ανάγκη διοργάνωσης αντίστοιχων εκδηλώσεων σε πιο τακτά χρονικά διαστήματα, μια άποψη που εκφράστηκε από πολλές πλευρές κατά τη διάρκεια των συνεδρίων και αποτελεί έκκληση προς τους συνεταιρισμούς της Ευρώπης που ευελπιστούμε να εισακουστεί.

1 Καθηγητής Ιδιωτικού Δικαίου, Πανεπιστήμιο Λουξεμβούργου

2 Ειδικός Επιστήμονας, Νομική Σχολή, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης